احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم

اَحْسَنُ التَّقاسیمِ فی مَعْرِفَةِ الْاَقالیم، عنوان کتابی مشهور در علم جغرافیا به زبان عربی و از آثار شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی بشاری، جهانگرد سدۀ 4ق / 10م. بخشهایی از کتاب، حاوی داده‌های ارزشمندی دربارۀ فرهنگ و اوضاع اجتماعی ایرانیان در 000‘1 سال پیش است که در خلال گزارشهای تاریخی و جغرافیایی آن به دست می‌آید.
مقدسی در یک جا به صراحت می‌گوید که در 375 ق / 985م زمانی که 40 ساله بوده و پس از آنکه به همۀ اقلیمها سفر کرده است، به روزگار نوح بن منصور و در مرکز فارس، تألیف کتاب را به پایان برده است (ص 8- 9؛ نک‍ : میکل، 315). اما از آنجا که از حکومت خاندان حمدانی بر شهر بدلیس به صورت گذشته یاد می‌کند (ص 375)، بازورث حدس می‌زند که این اثر در پایان دوران سعدالدوله (د381ق / 991م)، پسر سیف‌الدوله حمدانی (د‌356ق / 967م) تألیف شده است ( ایرانیکا، I / 679-680)؛ همین امر پژوهشگران را متقاعد می‌سازد که دو تحریر مختلف توسط مؤلف از این کتاب وجود داشته که یکی به سامانیان و دیگری به حمدانیان تقدیم شده است.
احسن التقاسیم همانند صورة الارض ابن‌حوقل و المسالک و الممالک اصطخری حاصل سالها سفر مؤلف به کشورهای اسلامی آن روزگار است (نک‍ ‍: دبا، 6 / 668). او همۀ کار خود را در این اثر محدود به سرزمینهای اسلامی نموده، و همان‌گونه که خود نیز بدان اشاره کرده، به دیگر سرزمینها نپرداخته است. او هدف از تألیف کتاب را نشان دادن سودمندی فراگیرِ دانش جغرافیا دانسته است. به اعتقاد وی جغرافیا تنها راهنمای راهداران یا وسیلۀ وقت‌گذرانی و یا حتى خواندن داستانهای شگفت‌انگیز برای داستان‌سرایان نیست (نک‍ ‍: همان،6 / 668- 669)، و تنها به بیان صرف مختصات جغرافیایی و عوارض زمین‌شناسی و ویژگیهای شهرها نمی‌پردازد. 
برای مقدسی دانش جغرافیا بدون توجه به ساکنان شهرها و چگونگی زندگی اقتصادی، اجتماعی، آداب و رسوم، و باورها و اعتقادات آنان بی‌معنا ست؛ به عبارت دیگر جغرافیا برای مقدسی در همان معنایی است که امروزه بدان تعریف می‌شود. از همین رو ست که خود به‌حق مدعی می‌شود که از پیشینیانْ هیچ‌کس در این دانش به شیوه‌ای که او عمل کرده، نرفته است و به نکاتی که او پرداخته، توجه نکرده است. بااین‌همه، خود و کتابش را مصون از کاستی و حتى اشتباه نمی‌داند و بدان معترف است. به همین سبب است که موضوع بحث در کتاب، گزارشهایی همه‌جانبه دربـارۀ وجوه مختلف اجتماعی، اقتصادی ـ بازرگانی، و مذهبی مردمانی است که در این سرزمینها به سر می‌بردند. 
بخش عمده‌ای از اطلاعات این کتاب حاصل هم‌نشینی مؤلف با فقیهان، قاضیان، زاهدان و صوفیان است و حتى آموختن از داستان‌سرایان را وظیفۀ جست‌و‌جوگرانۀ خود می‌شمارد، و در گردآوری آنها از تعبد و تعصب و از دشنام و دروغ‌پردازی پرهیز می‌کند (ص 2-3).
روش کار مؤلف عینی و بر اساس مشاهده و پرس‌و‌جو از خردمندان و تجزیه و تحلیلهای عالمانۀ خود او، همچنین منابع موجود در کتابخانه‌های بزرگ ازجمله ری، رامهرمز، شیراز و بصره است (ص 413؛ نیـز نک‍ ‍: دبـا، 6 / 669). مقـدسی تصریح می‌کند که به هرکجا که نیاز به دیدارش بوده، سفر کرده است و می‌افزاید: دربارۀ دهات و روستاهایی هم که امکان دسترسی بدانها نداشته، از معتمدان پرسیده است و به همین مقدار اکتفا نکرده است و می‌گوید آنچه را دیدم، شنیدم، دریافتم، و یا در آن اتفاق داشتند، نگاشتم و از آنچه که در آن هم‌سخن نبودند، دوری کردم و هرآنچه که خرد نمی‌پذیرفت، به گوینده‌اش منسوب کردم. همچنین می‌افزاید، برای پرهیز از شخصیت‌سازیهای بی‌دلیل از آوردن نام افراد پرهیز نموده، مگر در مواردی که به شخصیت و یا دانشمندی بزرگ و یا پادشاهی نظر داشته است و هرکجا که در متن داستان یا روایتی مجبور به اشاره به شخصی شده، سعی کرده است تا جای امکان از او بدون آوردن نام و محل یاد کند. با توجه به همین نکات است که او اصولاً روش خود را منطبق بر فهم عرف و استحسان دانسته است. همچنین مؤلف در هرکجا که نام مناسبی نمی‌یافته، خود نام‌گذاری می‌کرده است، چنان‌که منطقۀ ارمنستان، اران، گرجستان، آذربایجان و بخشی از کردستان را «رحاب» می‌نامد (ص 373؛ نک‍ ‍: دبا، همانجا)؛ همچنین توضیح می‌دهد که در سراسر کتاب منظور وی از مشرق، سرزمینهای تحت حاکمیت سامانیان، و از شرق، ولایات فارس و سند و کرمان است (ص 7).
مؤلفْ کتاب را ذیل اسامی اقلیمهای جهان اسلام فصل‌بندی می‌کند، سپس بخشهای آن اقلیم، مرکز و قصبه‌های هر بخش و شهرها و شهرکهای هر قصبه را نام می‌برد. او هنگام سخن گفتن از هر اقلیم با اصطلاحات و ویژگیهای زبانی و اعتقادی همان منطقه سخن می‌گوید تا خواننده را با «زبان و آداب فقیهانشان» آگاه سازد (نک‍ ‍: ص 32-36) و تأکید می‌کند در تدوین این اثر از باورها و اعتقادات مردم پیروی کرده است (ص 114-115).
مؤلف افزون بر مشخصات جغرافیایی، راهها، منزلگاهها، فاصلۀ شهرها و همچنین زمین‌شناسی نواحی گوناگون بخشها، به بیان زبان، اختلاف قومیتی و باورها و اعتقادات مذهبی، محصولات کشاورزی و کیفیت آنها و چگونگی آبیاری و آب‌رسانی، وسایل تولید، سکه‌ها، خوراکها، کالاهای وارداتی و صادراتی، فقر و غنای سرزمینها و دیدنیهای آنها ــ یک بار به صورت جزئی و هنگام نام‌بری از هر منطقه و بار دیگر به صورت کلی دربارۀ ویژگیهای مشترک هراقلیم ــ می‌پردازد، و کتاب را از یک کتاب جغرافیایی صرف خارج و به مرزهای آثار مربوط به علوم اجتماعی و مردم‌شناسی نزدیک می‌سازد (نک‍ : ص 32-36).
کتاب بر یک پیشگفتار و دو بخش تقسیم شده است. پیشگفتار مفصل کتاب که بیش از   آن را شامل می‌شود، یکی از مهم‌تـرین بخشهـای کتـاب است (نک‍ : دبا،6 / 668). مؤلف در پیشگفتار سودمند خود، به بیان روش تدوین کتاب، پیشگامان جغرافیا، اصطلاحات، تاریخ تألیف، و فهرست محتویات کتاب می‌پردازد و پس از آن، هر آنچه را دانستنش می‌تواند خواننده را در فهم درست کتاب یاری رساند، شرح می‌دهد. او دربارۀ شیوۀ پردازش مطالب چنین آورده است: با اینکه درازگویی را نمی‌پسندد، اما هرکجا داستانی را مناسب موضوع یافته، به بیان آن پرداخته است، البته مشروط به آنکه ذهن خواننده را از مسئلۀ اصلی دور نسازد. دربارۀ سبک ادبی کتاب نیز اشاره می‌کند که چون ادیبان نثر را به نظم ترجیح می‌دهند، آن را به نثر پرداخته است، بااین‌همه، از آنجا که در نظر مردم عوام سجع و قافیه خوشایندتر است، برای رعایت حال ایشان گاهی نیز سجع و قافیه را چاشنی مطالب خود کرده است. 
مقدسی در جایگاه یک پژوهشگر مسئول و با اخلاق علمی چنان خود را موظف به رعایت حقوق معنوی پیشینیان می‌داند که می‌گوید تلاش کرده است تا جز در موارد ضروری هر آنچه را پیشینیان نوشته‌اند، او ننویسد تا حق آنان را پایمال نکرده، و از آثار مکتوبشان ندزدیده باشد. وی همچنین در مقدمه از مردم مناطقی که آوردن نام آنها را فراموش کرده و یا آن مناطق را نکوهیده است، پوزش می‌طلبد و دربارۀ دستۀ اخیر می‌افزاید که چه‌بسا که وضعیت اجتماعی ـ سیاسی منطقه تا زمان تألیف کتاب تغییر یافته باشد. در عین حال بر این باور است که بیان نقائص از ناحیۀ او چیزی بر کمبودهای آنها نمی‌افزاید، بلکه باید از این منظر نگریسته شود که اینها علومی است که باید نیکی و بدی آن به درستی به امانت گذاشته شود. 
از دیگر مطالبی که در این پیشگفتار آمده، فصلی دربارۀ دریاها و رودخانه‌ها، شهرهای همنام، لهجه‌ها، ویژگیهای هر سرزمین، مذهبها و دسته‌بندی آنها، راهها، گنبد و بارگاههای افسانه‌ای، و جدولی برای کارگزاران، اقلیمها و نمای کشورهای اسلامی است (ص 3بب‍ ؛ نک‍ ‍: دبا، 6 / 668). پس‌از آن، کتاب به دو بخش اصلی اقالیم عجم و اقالیم عرب تقسیم می‌شود: در بخش اول، اقالیم عرب (جزیرةالعرب، عراق، اقور، شام، مصر و مغرب) معرفی می‌شود. مقدسی در بخش دوم کتاب که بخشهای مربوط به ایران آن، مرکز توجه است، به معرفی 8 اقلیم عجمی: خاوران، دیلم، رحاب (ارمنستان، اران و گرجستان)، کوهستان (آذربایجان و کردستان)، خوزستان، فارس، کرمان و سند پرداخته است. این بخش با متنی کهن آغاز می‌شود که در حقیقت گزارشی است برای قباد ساسانی دربارۀ اوصاف و خصلتهای ساکنان بهترین نقاط سرزمینهای زیر فرمانش. مؤلف در آغاز این بخش، مردمِ آن را خوشبخت‌تر، دانشمندتر و دین‌دارتر از دیگر مردمان، دانسته است (نک‍ ‍: ص 257). 
یکی از ویژگیهای مهم کتاب توجه مؤلف به زبان مردم سرزمینهایی است که بدان جاها سفر نموده است؛ به‌خصوص زبان اقالیم عجم، چنان‌که آورده است: زبان مردم در این 8 اقلیم عجمی است، برخی از آنها دری و برخی دیگر پیچیده است، که همگی آنها فارسی نامیده می‌شوند، با این همه اختلاف آنها آشکار است. او همچنین نمونه‌ای از سخن هر قوم را به‌عنوان شاهد آورده است (نک‍ ‍: ص 259)؛ ازجمله دربارۀ مردم کرمان می‌گوید: لهجۀ ایشان فهمیدنی و نزدیک به لهجۀ فارسی خراسان است (ص 471)، و دربارۀ ارمنستان و اران می‌گوید: مردم به ارمنی و ارانی سخن می‌گویند، فارسی ایشان فهمیدنی و نزدیک به لهجۀ فارسی خراسان است (ص 378). مردم پیرامون بصره همگی عجم هستند (ص413). خوزستانیان به رساترین زبان عجمان سخن می‌گویند و آن را با تازی می‌آمیزند (ص 418‍). در جنوب عمان و خاور یمن (صحار) فارسیان در اکثریت هستند (ص 92؛ نک‍ : دبا،6 / 669) و در بازارها به فارسی سخن می‌گویند. بیشتر مردم عدن و جده با اینکه ایرانی هستند، اما زبان رایج در میانشان عربی است (ص 96). همچنین او بلاغت سخن را از ویژگیهای مهم مردم خاورزمین می‌داند و بر این باور است که از آنجا که علمای این دیارْ عربی را از استاد می‌آموزند، در این زبان نسبت به دیگران از تسلط بیشتری برخوردارند. 
مؤلف همچنین به آداب و رسوم و آیینهای مرسوم نیز اشاره دارد؛ برای نمونه از جشنهای نوروزی مردم عدن و طبل‌زنی آنان سخن می‌راند (ص 100). همچنین وی به مراکز فرهنگی هر شهر پرداخته و برای نمونه از کتابخانه‌های عضد‌الدوله و فهرستهایش در فارس و کتابخانه‌های ری، بصره و رامهرمز یاد می‌کند که در تألیف کتاب از آنها بهرۀ فراوان گرفته است (ص 413). 
مقدسی فارسی را خوب می‌دانسته و در استفاده از جمله‌های فارسی نیز غافل نمانده است (نک‍ ‍: ص 432) و حتى گاهی در میان عبارت خود از واژگان فارسی استفاده کرده است: «ولاتری مثل آفروشتهم ... ، و دو شابهم» (ص 370). در لابه‌لای کتاب اشاراتی تاریخی دربارۀ شماری از خاندانهای حکومتی همچون عباسیان (ص 131-132)، بویهیان (ص 132-133) و سامانیان (ص37) نیز آمده است.
او به نام دریای فارس اشاره دارد و دربارۀ آن چنین آورده است: «کسی که بخواهد تا هجر و آبادان سفرکند، ناچار از دریای فارس و کرمان و نیز مکران می‌گذرد. بیشتر مردم، این دریا را تا مرزهای یمن دریای فارس می‌نامند، بیشتر کشتی‌سازان و دریانوردان، ایرانی هستند ... » (ص 17). 
احسن التقاسیم نخستین‌بار توسط اشپرنگر کشف، و نسخۀ خطی آن به اروپا برده شد. وی این کتاب را مهم‌ترین کتاب جغرافیایی جهان معرفی می‌کند، اما کرامرس با نظری محتاطانه‌تر آن را اصیل‌ترین کتـاب جغرافیا به زبان عربی شمرده است (نک‍ : کراچکوفسکی، 227).
نسخه‌های اولیۀ احسن التقاسیم نقشه‌هایی دربر داشت و میلر خاورشناس، آن نقشه‌ها را در کتاب «نقشه‌های عربی» در اشتوتگارت در سالهای 1926-1931م چاپ کرد.
دخویه نخستین‌بار این کتاب را در 1294ق / 1877م با تعلیقات و پیشگفتاری کوتاه در «مجموعۀ جغرافیای عربی» به چاپ رساند. وی دوباره احسن التقاسیم را پس از بازنگری مارکوارت و مقابله با نسخۀ استانبول در 1324ق / 1906م در لیدن منتشر ساخت (نک‍ ‍: دبا، 6 / 670).

مآخذ

دبا؛ کراچکوفسکی، ا. ی.، تاریخ الادب الجغرافی العربی، ترجمۀ صلاح‌الدین عثمان هاشم، بیروت، 1408ق / 1987م؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1324ق / 1906م؛ نیز:

Iranica ; Miquel, A., La géographie humaine du monde musulman jusqu'au, milieu du II ^e siècle, Paris, 1973.

(دبا، با اندکی تصرف)