خان، مسجد

خان، مسجد \ masjed-e xān\ ، یا مسجد صاحب‌الزمان، مسجدی واقع در بازار تجریش. 
موقعیت قرارگیری مسجد در بازار به گونه‌ای است که از شمال و غرب به مرکز خرید قائم، از شرق به کوچۀ بعثت، و از جنوب به راسته بازار تجریش محدود می‌شود. با وجود اینکه مسجد خان در بازار واقع شده است، اما مؤلفه‌های مساجد بزرگی را که در مراکز کسب‌وکار شهر ساخته می‌شوند، ندارد. 
از نام دقیق بانی مسجد و تاریخ ساخت آن آگاهی روشنی در دست نیست، اما این‌قدر دانسته است که اهداکنندۀ زمین مسجد فردی مشهور به «خان» بوده است. پس از وی فردی به نام کربلایی اکبر شاکری تولیت مسجد را بر عهده گرفت. سپس حاج ابوالقاسم عرفانی، نوادۀ کربلایی شاکری، که از کسبۀ بازار تجریش بود و دکانی در نبش مسجد داشت، عهده‌دار تولیت مسجد شد. با توجه به گزارشهای شفاهی، قدمت مسجد را می‌توان به اواسط دورۀ قاجار بازگرداند. 
بنای مسجد در ابتدا به‌صورت ساختمانی یک‌طبقه به همراه زیرزمین بود که سطح آن کمی پایین‌تر از تراز بازار قرار داشت. مصالح اولیۀ بنا را خشت، سنگ، گچ و آهک تشکیـل می‌داد. زیربنـای مسجـد در حـدود 120 مـ2، و مساحت حیاط آن 15 مـ2 بود. وسط حیاط حوض کوچکی وجود داشت که آب آن از قنات تأمین می‌شد. ورودی مردان در داخل بازار، و ورودی بانوان داخل کوچۀ بعثت قرار داشت. طبقۀ همکف مشتمل بر اتاقی بود که به همراه حیاط آن، تابستانها مورد استفاده قرار می‌گرفت. همچنین زیرزمین مسجد در فصل سرما برای برپایی نماز جماعت و دیگر مناسک کاربری داشت. 
وضعیت کالبدی و کیفیت مسجد تا 1377 ش، همچنان بدین شکل بود تا اینکه در این سال، متولیان مسجد تصمیم گرفتند که بنا بازسازی شود. این عملیات بیش از 3 سال به طول انجامید و در پایان بازسازی، نام مسجد خان به مسجد صاحب‌الزمان تغییر یافت. 
هم‌اکنون (1392 ش) ساختمان مسجد دارای دو طبقه و یک زیرزمین است. سطح مسجد از تراز بازار در حدود 5/ 1 متر بالاتر است. طبقۀ همـکف بـا مسـاحت 120 مـ2 شامل یک شبستان و آبدارخانه است. این شبستان با وسعت 90 مـ2 به آقایان اختصاص یافته است. همچنین در جبهۀ شرقی شبستان، پلکانی قرار دارد که به زیرزمین و طبقۀ فوقانی مرتبط می‌شود. طبقۀ دوم مساحتی در حدود 50 مـ2 دارد و مختص بانوان است. 
در ضلع جنوبی شبستان زنانه، دو اتاق برای اسکان خدمه و یک آبدارخانه واقع شده است. در زیرزمین مسجد آشپزخانه، سالن پذیرایی، سرویسها و وضوخانه قرار دارد. مساحت زیرزمین 100 مـ2 است و در ایام ماه مبارک رمضان از سالن آن برای پذیرایی از روزه‌داران استفاده می‌شود. 
درهای ورودی مسجد در همان جبهه‌های سابق قرار دارند، با این تفاوت که درِ ورودی مردانه در وضعیت فعلی، چند پله بالاتر از کف بازار قرار دارد. به‌سبب محصورشدن ساختمان مسجد در املاک مجاور، بدنه فاقد تزیینات خارجی است؛ فقط می‌توان به تزیینات درِ ورودی مردانه اشاره کرد که به‌صورت گرههای منبت‌کاری است. 
تزیینات داخلی بنا بیشتر در محراب مسجد به چشم می‌خورد. محراب ازاره‌ای از مرمر حجاری‌شده دارد و در سرتاسر آن آیاتی از قرآن کریم، عمل محمد نیکوحرفیان کاشی‌کاری شده است. همچنین مسجد دارای یک گنبد است که سطح خارجی آن با ورقه‌های فلز پوشیده شده، و بر ساقۀ آن شماری نورگیر به‌منظور تأمین روشنایی شبستان تعبیه گردیده است.

فاطمه شعبانی اصل