حفظ نباتات، سازمان

حفظ نباتات، سازمان \ sāzmān-e hefz-e nabātāt\ ، سازمانی وابسته به وزارت کشاورزی، واقع در باغی به وسعت 15 هکتار در ولنجک که به منظور مبارزه با آفات گیاهی و حشرات زیانبار در 1346 ش/ 1967 م تأسیس شده است. 
سازمان حفظ نباتات از سازمانهای واکنش سریع با مدیریت پایش به شمار می‌رود. علت این امر، امکان طغیان ناگهانی آفات بومی و یا ورود غیرمنتظرۀ آفتهای قرنطینه‌ای خارجی از کشورهای بیگانه، یا انتشار آفتهای قرنطینه‌ای داخلی در مناطق جدید در داخل کشور، و لزوم آمادگیِ همیشگیِ این سازمان برای رویارویی به‌موقع و واکنش سریع در برابر این عوامل زیانبار در بخش کشاورزی است. 
در ایران طرح مبارزه با آفات و بیماریهای نباتی با تأسیس مدرسۀ عالی فلاحت و صنایع روستایی در 1300 ش/ 1921 م آغاز شد. دفع آفات نباتی یکی از درسهای مهمی بود که به طور عملی و نظری به کمک کارشناسان روسی به دانش‌آموزان تدریس می‌شد. پیش از آن برای مبارزه با آفات زراعی مانند ملخ مراکش، موش، یا آفات مهم پنبه، چغندر قند و دیگر محصولات کشاورزی، همچنین برای کنترل آفات و بیماریهای گیاهی، دامی و قرنطینه‌ای از کمکهای علمی و فنی کارشناسان روسی استفاده می‌شد (باقری زنوز، 221). 
در 1308 ش، با هجوم گستردۀ ملخ، ادارۀ دفع ملخ در وزارت فواید عامه تأسیس شد. از 1310 ش، عملیات اجرایی مبارزه با سن گندم و کرم برگ‌خوار چغندر قند، و از 1311 ش عملیات مبارزه با زنجرۀ پسته در سطح وسیعی آغاز شد (دفترچه، 2؛ عامل هاشمی‌پور، 118). 
در 1314 ش ادارۀ پنبه و تفتیش صحی تأسیس شد و نخستین پُست قرنطینه‌ای کشور در بندر انزلی برای معاینۀ کالاهای صادرشدنی به روسیه و صدور گواهینامۀ بهداشت نباتی در ادارۀ کشاورزی ایجاد گردید (زمردی، 67). 
با افزایش آفات نباتی و ضرورت حفظ محصولات زراعی و باغی در برابر زیان اقتصادی آفات، به‌ویژه با توسعۀ زراعت پنبه، چغندر قند و درختان میوه در نقاط مختلف کشور، و ناکارآمدی ادارۀ پنبه و تفتیش صحی نباتات و ادارۀ دفع سن و ملخ، در 1318 ش تشکیلات دفع آفات کشور به «ادارۀ دفع آفات نباتی» تغییر نام داد و محمد کوثری، یکی از شاگردان مدرسۀ فلاحت که تحصیلات خود را در رشتۀ جانورشناسی در فرانسه به پایان رسانده بود و در آن زمان امور دفع آفات را از نظر فنی سرپرستی می‌کرد، به ریاست این اداره منصوب شد. او و جلال افشار از پایه‌گذاران حفظ نباتات کشور بوده‌اند (همو، 16، 19، 89). 
با اصلاح قانون بودجۀ سال 1320 ش و تبدیل ادارۀ کل کشاورزی به وزارت کشاورزی و لزوم توسعۀ آن، ادارۀ دفع آفات به «ادارۀ کل دفع آفات نباتی» تبدیل شد و نخستین آزمایشگاه حشره‌شناسی و دفع آفات به ریاست جلال افشار در ساختمان وزارت کشاورزی (واقع در پیچ شمیران) آغاز به کار کرد. 
کارمندان در موقع مبارزه برای دفع ملخ صحرایی، ملخ مراکش، سن گندم و آفات چغندر قند به شهرستانها فرستاده می‌شدند و پس از خاتمۀ مأموریت به مرکز مراجعت می‌کردند؛ و تا شروع عملیات مبارزه در بهار سال بعد و یا زمستان همان سال برای مبارزه با سن در کوههای قره آقاچ ورامین، در تهران سکونت داشتند (همو، 95-96). 
در 1322 ش در این اداره دگرگونی و تحول تدریجی در زمینۀ مبارزه با آفات آغاز گردید و فعالیتهای اجرایی با فعالیتهای پژوهشی همراه گشت، و آفات و بیماریهای گیاهی کشور یکی پس از دیگری شناسایی شدند. با این تغییرات «ادارۀ کل دفع آفات نباتی» به «ادارۀ کل بررسیهای آفات نباتی و ادارۀ کل قرنطینۀ نباتی» بدل شد (باقری زنوز، 222). 
در اواخر دهۀ 1344 ش عمده‌ترین مناطق کشت پنبه، یعنی گرگان و گنبد برای نخستین بار مورد حملۀ کرم خاردار که آفتی خطرناک بود، واقع شد و زیانهای اقتصادی فراوانی به بار آورد. کشاورزان و کارشناسان امر به مدت دو سال درگیر دفع این آفت بودند. در چنین شرایطی با توجه به اینکه ادارۀ کل آفات آن زمان به‌دلیل نبود قانونی خاص، و در نتیجه در اختیار نداشتن بودجۀ کافی در موارد بحرانی (چون بروز کرم خاردار) توان مبارزۀ جدی با آفت و ریشه‌کنیِ آن‌را نداشت، ضرورت تغییر ساختار و تشکیل سازمانی مجهز و مستقل، وابسته به وزارت کشاورزی با اعتبار و کارکنان کافی و قانون لازم احساس گردید. 
به همین دلیل، وزارت کشاورزی برای تشکیل سازمان مورد نظر اقدام کرد و براساس قانون وظایف سازمان از نظر دستگاهی رهبری‌کننده و مدیریت در عملیات مبارزه با آفات و امور قرنطینۀ نباتی کشور با توانمندی لازم مشخص گردید (زمردی، 479). به‌این‌ترتیب، در مرداد 1346 با تصویب مجلس شورای ملی، «سازمان حفظ نباتات» به صورت امروزی تشکیل شد و تمامی وظایف اجرایی حفظ نباتات به‌موجب قانون به این سازمان واگذار گردید (دفترچه، 2 بب‍ ؛ مجموعه ... ، 21؛ زمردی، باقری زنوز، همانجاها). 
به منظور استقرار و استقلال سازمانِ تازه‌تأسیس، قسمتی از زمینهای ولنجک به منظور کاشت نهال و انجام دادن فعالیتهای تحقیقاتی به وزارت کشاورزی واگذار شد. نخستین بنای سازمان حفظ نباتات در همین زمینها با الگوبرداری از سازمان همتای خود در فرانسه ساخته شد. به مرور با احداث 3 ساختمان دیگر، در مجموع فضای مفید آن به 000‘2 مـ2 رسید. 
«سازمان حفظ نباتات» به همراه «سازمان تحقیقات و ترویج آموزش کشاورزی» در باغی 15 هکتاری قرار دارد (تحقیقات ... ). سازمان از 3 بخش «شورای حفظ نباتات»، «هیئت نظارت بر سموم» و «کمیسیون صدور پروانۀ مؤسسات دفع آفات نباتی» تشکیل شده است که سیاستهای کلی سازمان را در تصمیمات خود پیگیری می‌کنند. اعمال مقررات قرنطینۀ گیاهی، گسترش روشهای مهار غیرشیمیایی آفات، بهبود کیفیت سموم و دستور کار مصرف آن با ملاحظه‌های زیست‌محیطی، بهبود روشهای سمپاشی، آموزش کارکنان و تقویت نیروی انسانی، شرکت و عضویت در مجامع و پیمانهای داخلی و خارجی، تقویت بخش خصوصی و تقویت و توسعۀ شبکه‌های مراقبت و پیش‌آگاهی سیاستهای کلی این سازمان به شمار می‌آیند. 
عضویت این سازمان در برخی مجامع داخلی نظیر کمیتۀ کشاورزی ارگانیک، و ارتباط با سازمانهای بین‌المللی و منطقه‌ای (کنوانسیون بین‌المللی حفظ نباتات) نیز حائز اهمیت است. سازمان دارای 3 معاونت «قرنطینه»، «مبارزه با آفات» و «برنامه‌ریزی و پشتیبانی» است؛ در آزمایشگاه «سموم» و «قرنطینه» که مورد اول در 1354 ش توسط فائو در ایران راه‌اندازی شد، به طور مجزا و تخصصی مشغول به کارند. 
سازمان اندکی پس از تأسیس، اقدام به انتشار نشریه‌ای با عنوان حفظ نباتات کرد که در هر 3 ماه به چاپ می‌رسید و حاوی اخبار سازمان و مقالات تخصصی گیاه‌پزشکی بود. چاپ این نشریه پس از سی و سومین شمارۀ آن متوقف شد (زمردی، 557؛ تحقیقات). 

مآخذ

باقری زنوز، ابراهیم، تاریخ تحولات علوم کشاورزی ایران، تهران، 1382 ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ دفترچۀ یادداشت سازمان حفظ نباتات، سازمان حفظ نباتات، چاپ اول، بی‌تا؛ زمردی، عظیم، تاریخ گیاه‌پزشکی ایران، نشر آموزش کشاورزی، کرج، 1382 ش؛ عامل هاشمی‌پور، صدیقه، تحول کشاورزی در بستر زمان، روابط عمومی وزارت کشاورزی، تهران، 1377 ش؛ مجموعه‌قوانین سال 1346 ش.

هما عطاری