جمال آباد

جمال ‎آباد \ jamāl-ābād\ ، درگذشته روستایی از توابع شمیران، و امروزه محله‎ای در شمال کلان‎شهر تهران.
روستای جمال‎آباد در 3کیلومتری شرق تجریش و امامزاده صالح قرارداشت (ستوده، 1/ 313). این روستا از شمال به دامنه‎های کوه توچال، از غرب به منظریه، از جنوب به نیاوران، و از شرق به رحمان‎آباد و کاشانک محدود می‎شد (معتمدی، 368- 369). جمال‎آباد همچون دیگر روستاهای شمیران به‎سبب برخورداری از آب و هوایی خنک‎تر نسبت به تهران، در دورۀ قاجار از تابستانگاه تهرانیها و به‎ویژه برخی از درباریان به شمار می‎آمد که عمارتهای تابستانی در آن بنا می‎کردند و مدتی را به‎عنوان منطقۀ ییلاقی در آن به سر می‎بردند. 
یکی از این عمارتها، ساختمانی قدیمی بود که در پایین دو استخر بنا شده بود. این دو استخر بر پایۀ مشاهدات منوچهر ستوده در سالهای دهۀ 1330 ش، در شمال جمال‎آباد قرار داشته است و از دو رشته قنات قدیمی‎ پر می‎شده که قنات شرقی آن خشک شده بوده، اما قنات غربی که به قنات جمال‎آباد معروف بوده، تا آن زمان همچنان آباد بوده است (1/ 311). عمارت یادشده پیش از آن متعلـق بـه میرزاملکم‎خان غیاث‎الدوله ــ از دربـاریان حکومت قـاجار ــ بـوده، و سپس بـه مالکیت ظهیرالدوله وزیر ناصرالدین شاه درآمده بوده است (همانجا). 
علی‎خان دولو قاجار ملقب به ظهیرالدوله، پسر محمدناصر خان ظهیرالدوله و داماد ناصرالدین‎ شاه و شوهر فروغ‎الدوله که مدتها به منصب ایشیک آقاسی‎باشی یا وزیر تشریفات اشتغال داشت، در جمال‎آباد متولد شده بوده، و در آنجا زندگی می‎کرده است (بامداد، 2/ 367- 368؛ ستوده، 1/ 312). 
به‎موجب روایت روزنامۀ وقایع اتفاقیه «در روز شنبه 3 ذیقعدۀ 1270 ناصرالدین ‎شاه به‎همراه صدراعظم میرزاآقاخان نوری برای تفرج عازم دربند شدند و نزدیک غروب آفتاب به منزل ظهیرالدوله وارد شدند و او با پیشکش نمودن قربانی مقدم شاه را گرامی داشت، سخت مورد التفات فراوان او قرار گرفت» (2/ 1176). اعتمادالسلطنه نیز اشاره می‎کند که حاجی محمدناصر خان ظهیرالدوله باغ خوبی در قریۀ جمال‌آباد داشت (4/ 2251). 
چند سال بعد شخصی به نام ناظمی باغ یادشده و عمارت زیبای آن را خریداری کرد و قناتی را برای این باغ حفر نمود که به «قنات ناظمی» معروف بوده است (ستوده، 1/ 313). بعدها این عمارت به تملک ابوالحسن نورافشار درآمد و او پس از مدتی این عمارت را به بیمارستان مجهـزی بـدل ساخت (ستوده، همانجا؛ نک‍ : ه‍ د، نورافشار، بیمارستان). 
روستای جمال‎آباد دارای موقوفاتی نیز بوده است که از آن جمله‎اند: یک باب مسجد کوچک به مساحت 25 مـ2؛ یک بـاب مسجد بـزرگ بـه مساحت 000‘1 مـ2؛ یک بـاب مسجد بـا عـرصه‎ای به مساحت 200 مـ2؛ و یک باب مسجد پای نارون با یک اصله درخت نارون بـه مسـاحت 37 مـ2 (بـلاغـی، 2/ 41-42). در روستـای جمال‎آباد مدرسه‎ای وجود نداشت و دانش‎آموزان آن برای تحصیل به مدارس نیاوران می‎رفتند (ستوده، همانجا). 
جما‎ل‎آباد در 1328 ش یک خط تلفن خصوصی داشته، و راه آن شوسه بوده است ( فرهنگ ... ، 1/ 53). شغل ساکنان جمال‎آباد کشاورزی، و محصولات آن روستا غلات، حبوبات و میوه‎های سردسیری ازجمله گیلاس، توت‎فرنگی، خیار و کدو بود (ستوده، 1/ 314؛ نک‍ : کریمان، 404). 
جمعیت جمال‎آباد چنان‎که در فرهنگ جغرافیایی ایران ذکر شده، در اواخر سالهای دهۀ 1320 ش، 178 نفر بوده است (همانجا)، اما براساس گزارش مشروح سرشماری تهران در 1335 ش، شمار سکنۀ این روستا، 273 نفر و متشکل از 153 مرد و 120 زن ارزیابی شده است (ص 2). بیشتر ساکنان جمال‎آباد از سادات بودند (اعتمادالسلطنه، همانجا). روستای جمال‎آباد با گسترش کالبدی شهر تهران در سالهای دهۀ 1340 ش به تهران متصل شد و بافت روستایی آن به بافت شهری تغییر شکل داد. امروزه جمال‎آباد به یکی از محله‎های مرفه‎نشین تهران بدل شده است. ساکنان قدیمی جمال‎آباد عمدتاً در شمال این محله زندگی می‎کنند.

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة ‎البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367 ش؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت مرکزی و مضافات، قم، 1350 ش؛ روزنامۀ وقایع اتفاقیه، تهران، 1373 ش؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، تهران، 1328 ش؛ کریمان، حسین، تهران در گذشته و حال، تهران، 1355 ش؛ گزارش مشروح حوزۀ سرشماری تهران، تهران، 1337 ش؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش.

میترا آقامحمدحسنی