آیةالکرسی

آیَةُالْکُرْسی، آیۀ 255 از سورۀ بقره، دومین سورۀ قرآن کریم. برخی از مفسران، آیات 256 و 257 از همین سوره را نیز به سبب ارتباط مفاهیم آنها با مفاهیم آیۀ 255، جزو آیةالکرسی دانسته‌اند. در قرآن کریم تنها در یک مورد از «کرسی خداوند» سخن به میان آمده و آن همین آیۀ 255 سورۀ بقره است: «وَسِعَ کُرْسیُّهُ السَّمٰواتِ وَالْاَرْضَ: کرسی او به پهنای آسمانها و زمین است». اشتهار این آیه به «آیةالکرسی» نیز به همین سبب است. 
این آیه در زمان پیامبر اکرم(ص) نیز به آیةالکرسی معروف بوده است. پیامبر(ص) فرموده است: با عظمت‌ترین آیات قرآن، آیةالکرسی است (سیوطی، الجامع ... ، 1 / 47). سرور سخنها قرآن است و سرور قرآن سورۀ بقره است و سرور سورۀ بقره آیةالکرسی است (همان، 2 / 35). این آیه در میان مسلمانان همیشه مورد توجه و تعظیم خاصی بوده و سبب آن است که همۀ معارف و تعالیم اسلام بر اساس «توحید» استوار است و در آیةالکرسی توحید به جامع‌ترین شکل و در نهایت ایجاز و اختصار بیان شده است. در این آیه هم ذات خداوند وصف شده است و هم صفات افعال او (غزالی، 56). 
از مفاهیم متعدد این آیه، دو مفهوم «قیّوم» و «کرسی» بیش از هر مفهوم دیگر توجه و ژرف‌نگری متفکران مسلمان را برانگیخته است و عارفان و فیلسوفان و مفسران برای توضیح این مفاهیم، مبـاحث مشروحی آورده‌انـد (سیوطی، الدر ... ، 1 / 322؛ نیز نک‍ : طباطبایی، 2 / 328-341). 
یکی از سنتهای رایج در میان مسلمانان این است که به هنگام ترک منزل، یا در آستانۀ سفر و موارد مشابه آن برای مصون ماندن جان و مالشان از خطرات احتمالی، آیةالکرسی می‌خوانند و از خدا می‌خواهند که آنان را از حوادث بد محفوظ بدارد. سبب این امر آن است که در آیةالکرسی آمده است که غنودگی و خواب به ساحت خداوند راه ندارد و او آسمانها و زمین و همۀ موجودات را حفظ می‌کند. خوانندۀ این آیه از خدا می‌خواهد که این حفظ عمومی را شامل وی نیز بگرداند (نک‍ : فخرالدین، 7 / 2-14). 

مآخذ

سیوطی، الجامع الصغیر، قاهره، 1373ق؛ همو، الدر المنثور، قم، 1404ق؛ طباطبایی، محمدحسین، المیزان، بیروت، 1393ق؛ غزالی، محمد، جواهرالقرآن، قاهره، 1329ق؛ فخرالدین رازی، التفسیرالکبیر، بیروت، داراحیاء التراث‌العربی؛ قرآن کریم. 

محمد مجتهد شبستری (دبا)

در فرهنگ مردم

 آیةالکرسی از رایج‌ترین دعاهای قرآنی در میان مردم است که کاربرد درمانی و غیر درمانی فراوانی دارد. در این مقاله به مهم‌ترین کاربردهای آیة الکرسی در درمان بیماریها یا دفع شر و باطل کردن سحرها اشاره می‌شود. 

کاربرد درمانی

: در تهران برای درمان نازایی و چله‌بُری از آیةالکرسی به روشهای مختلف استفاده می‌کنند: گاه آیةالکرسی را در ظرفی می‌نویسند و آن را با آب می‌شویند و آب آن را به سر زن نازا می‌ریزند؛ گاه بر خاک جلوِ در 7 خانه آیةالکرسی می‌خوانند، سپس آن خاک را در ظرف آبی می‌گذارند و آب آن ظرف را بر سرشان می‌ریزند (شهری، 3 / 146)؛ گاه چادر زن پا به‌زا (پا به ماه) را در دکان بقالی گرو می‌گذارند و هم‌وزن آن خرما، برنج یا گندم می‌گیرند، پس از اینکه زن زایید، خرما را خیرات می‌کنند و برنج و گندم را به گدا می‌دهند و به بقالی باز می‌گردند و پول اجناس را می‌پردازند و چادر گروی را پس می‌گیرند؛ همچنین مردم برای بچه‌دار شدن زن نازا دعای ویژه‌ای روی تکه پارچه‌ای می‌نویسند و به کمر زن نازا می‌بندند و دعایی دیگر را به ران راستش می‌بندند و بالای سر آن زن قرآن را ورق می‌زنند و چهارقل (سوره‌های کافرون، اخلاص، فلق و ناس) و آیةالکرسی می‌خوانند (کتیرایی، 46). 
به روایت ماسه، در تهران قدیم زن نازا برای بچه‌دار شدن شبِ چهارشنبه سوری به حمام شیخ می‌رفت و با خود یک بسته آب نبات و مقداری پول برای دلاک حمامی می‌برد. وی پس از اینکه لباسهای خود را در می‌‌آورد و در خزینه خود را می‌شست، دوبار به دور 4 ستون می‌گشت. این ستونها که بر روی هر کدام شیری بود، نگهبان مخصوصی داشت و زن نازا به این نگهبان مقداری پول می‌داد و نگهبان هم جامی را که در دست داشت و بر آن چهارقل و بخشی از آیةالکرسی حک شده و 40 کلید به آن آویزان بود (جام چهل کلید)، از آبِ 4 شیرِ ستونها پر می‌کرد و مقداری از آب حمام را به آن می‌افزود و زن نازا آب جام را بر سر خود می‌ریخت. نگهبان دوباره جام را پر می‌کرد و آب جامِ دیگری را به آن می‌افزود، سپس آب به‌دست آمده را درون بطری می‌ریخت و آن را به زن نازا می‌داد؛ آن‌گاه نخی را به بازوی زن می‌بست و در جیبش کمی زغال و آب نبات می‌گذاشت. زن نازا این آب را با خود به خانه می‌برد و هر بار که می‌خواست با شوهرش هم‌بستر شود، از این آب برمی‌داشت و به شکم و سر خود می‌مالید (ص 253-254). 
در کازرون مردم برای درمان نوعی بیماری به نام «توسی یک» یا «تبِ سه ـ یک» از دعایی به نام «اوسی» استفاده می‌کنند که این دعا از آیةالکرسی، چهارقل و سوره‌های نصر، کوثر و قدر تشکیل شده است. در این نوع بیماری، بیمار تا 3 روزِ اول، تب شدیدی دارد، پس از 3 روز به مدت یک شبانه‌روز تب او کاهش می‌یابد، سپس دوباره به مدت 2 تا 3 هفته تب او شدت می‌گیرد؛ چنان که بی‌اراده، ناتوان و بی حس می‌شود و برای درمان آن باید دستمال شب زفاف دختری را که عروسی او در خانۀ پدری صورت گرفته است، بدزدند و بر دستمال دعای اوسی بخوانند و آن دستمال را زیر پای بیمار بسوزانند (حاتمی، 71). 
در روستاهای اطراف تهران مردم بر این باورند که اگر نوزاد در چند هفتۀ اول تولد لاغر و رنگ‌پریده و بی‌رمق باشد، جنیان بچۀ خود را با نوزاد انسان عوض کرده‌اند که به آن بچه عوضی یا همزاد می‌گویند؛ در نتیجه برای اینکه جنیان بچۀ انسان را پس دهند، نوزاد جنیان را آرایش می‌کنند و سرش را 3 مرتبه در سوراخ مستراح فرو می‌برند، سپس بچه را در گوشۀ مستراح می‌نشانند و دو شمع یکی در طرف راست و دیگری در طرف چپش روشن می‌کنند و اورادی را در برابر او می‌خوانند. یکی از افراد خانه از 4 گوشۀ حوض، 4 قاشق آب برمی‌دارد و در کاسه‌ای می‌ریزد و 7 عدد قفل یا زنجیر در همان ظرف آب می‌گذارد، سپس شانه‌ای را 7 بار در آن آب فرو می‌برد. پس از آن کودک را از محوطۀ مستراح بیرون می‌آورند و پارچه‌ای روی سرش می‌گیرند و آب کاسه‌ای را که زنجیر (یا قفل) و شانه را در آن غسل دادند، از بالای پارچه روی سر کودک می‌ریزند. آن‌گاه نوزاد را به حمام می‌برند و با جام چهل کلیدی که روی دیوارۀ آن 7 آیةالکرسی، 7 چهارقل و 7 «وَ اِنْ یَکادُ ... » (قلم / 68 / 51)، و یک «نادعلی» حک شده است، 7 مرتبه آب می‌ریزند و با این‌گونه اعمال جنیان کودک خود را می‌برند و نوزاد انسان را پس می‌دهند (شکورزاده، 235-236). 
در مجمع الدعوات، برای شفای هر نوع بیماری این روش بیان شده است: 7 دانه از تربت مکان مقدس (به اندازۀ عدس)، 7 عدد سیاه دانه و 7 قطره عسل را در روغن یا آب می‌ریزند و بر آن سورۀ حمد، فلق، ناس، آیةالکرسی، 5 آیۀ اول سورۀ حدید و 4 آیۀ پایانی سورۀ حشر را می‌خوانند، سپس این معجون را برای استفاده به بیمار می‌دهند (اردوبادی، 6). 

دفع شر

در باور مردم کاربرد غیر درمانی آیةالکرسی بیشتر برای حفاظت افراد از شر و بدی است. چنانچه در جامع الفوائد برای دفع شر و نابودی دشمنان خواندن آیةالکرسی پیشنهاد شده است (افشاری، 57)، در فین کاشان، مردم آیةالکرسی را به همراه دعای قرآن و سورۀ یٰس به همین منظور می‌خوانند (اخوان، 148). 
در شاهرود هنگامی که فردی راهی سفر می‌شود، برای حفاظت او از بلایای زمینی و آسمانی دوستان و نزدیکانش دعایی به صورت شعر می‌خوانند که در آن از «هزار آیةالکرسی» به عنوان حافظ و نگهدارنده سخن گفته می‌شود (شریعت‌زاده، 399). همچنین اهالی شاهرود برای حفظ نوزاد از هرگونه آسیب، 40 روز پس از تولد نوزاد، او را به حمام می‌برند و پس از استحمام بر سرش آب چهل‌مشت می‌ریزند که برای تهیۀ آب چهل‌مشت، مادر طفل یا زنی دیگر چهل مشت آب را در جام چهل‌کلید می‌ریزد و بر آب آیةالکرسی و چهارقل می‌خواند (همو، 255). 
تهرانیها برای حفظ زن زائو از بیماریهای گوناگون یک چاقو یا قیچی زیر تشک زائو می‌گذارند و بالای سرش هم قرآن قرار می‌دهند، سپس 4 سیخ را که بر هر کدام 7 پیاز قرار دارد، در 4 گوشۀ اتاق او می‌گذارند؛ آن‌گاه بر نخی آیةالکرسی می‌خوانند و دور تا دور بسترش قرار می‌دهند. میخ طویله‌ای هم زیر پایش می‌کوبند و سعی می‌کنند که زائو به مکان تاریک وارد نشود و هیچ گاه نیز تنها نماند. همچنین در ششمین شب تولد نوزاد که در آن شب برای او اسم انتخاب می‌کنند، نیز با چاقو دور زن زائو خط می‌کشند و سوره‌های ناس و فلق و آیةالکرسی می‌خوانند. با این‌کار افزون بر حفظ زائو از بیماری، او و نوزادش را از آل (موجودی نامرئی که دشمن زن زائو و نوزاد است) و جن که ممکن است نوزاد را بدزدد و همزادش را جایگزین او کند، نیز مصون می‌دارند (شهری، 3 / 158- 159). 
مردم خراسان برای حفظ خود از گزند حشرات و نیش عقرب، رتیل و مار پیش از خواب دعاهایی می‌خوانند که در یکی از این دعاها به آیةالکرسی قسم می‌خورند (شکورزاده، 300؛ رضایی، 613). برخی مردم نیز بر این باورند اگر چند آیۀ پایانی سورۀ الرحمٰن را در وسط کاغذ و آیةالکرسی را دور تا دور آن بنویسند و به گردن جن‌زده بیاویزند، فرد جن‌زده به آنها آسیبی نمی‌رساند (کیمیایی، 81). افزون بر کاربرد آیةالکرسی در حفاظت و نگهداری از شر و دفع شریر، این آیات، موارد استفادۀ دیگری هم دارند؛ مثلاً غزالی در کتاب خود چنین بیان می‌کند: برای اینکه زن حامله زایمان آسانی داشته باشد، آیةالکرسی بخواند و یا این آیات را به همراه چند سوره و دعای دیگر به گردن بیاویزد (ص 69). 
در جامع الفوائد، روشی برای ختم آیةالکرسی بیان شده است که در آن فرد نیازمند برای برآورده شدن حاجت و رفع مشکلاتش از ابتدای آیةالکرسی تا «هُوَ الْعَلیُّ الْعَظیمُ» را به گونه‌ای می‌خواند که 10 وقف در آن صورت گیرد؛ از ابتدای آیةالکرسی هرگاه به وقفی رسید، انگشتش را می‌بندد و این کار را از انگشت کوچک دست راست شروع، و به انگشت ابهام دست چپ تمام می‌کند. پس از آن 3 مرتبه سورۀ انشراح و 3 مرتبه سورۀ اخلاص را می‌خواند و 3 بار صلوات می‌فرستد و سر به آسمان بلند می‌کند و حاجتش را از خدا می‌خواهد؛ هنگامی که بیان حاجتش تمام شد، 10 مرتبه سورۀ حمد را تلاوت می‌کند و انگشتان بستۀ دستش را باز می‌کند (افشاری، 55-56). 
آیةالکرسی هم در عقاید و هم در باور مردم عادی دعای مناسبی برای باطل کردن سحر است و به همین منظور مردم آیةالکرسی را بسیار تلاوت می‌کنند. همچنین آن را روی شیئی می‌نویسند و در خانه‌هایشان می‌آویزند و یا آن را بر دیوارۀ جامی به نام جام «باطل سحر» در کنار آیات دیگری از قرآن حک می‌کنند (کیمیایی، 80؛ دبا، 11 / 194؛ شهری، 1 / 535). 
در خراسان هنگامی که عروس وارد خانۀ شوهر می‌شود، مادر عروس چند بار آیةالکرسی و چند بار سورۀ اخلاص می‌خواند و به صورت عروس فوت می‌کند و با این کار به نوعروس دل و جرئت می‌دهد و او را از ترس و واهمه دور می‌کند (شکورزاده، 202). 
مردم تهران هم باور دارند که اگر در هنگام آتش‌سوزی دور آتش خط بکشند و آیةالکرسی بخوانند، آتش خاموش می‌شود (شهری، 4 / 524). 
همچنین کیمیایی نوشتن آیةالکرسی و قرار دادن آن در خانه را برای فروش خانه مفید می‌داند و روش ختمی برای آیةالکرسی بیان کرده که بسیار نزدیک به روش ختم آن در جامع الفوائد است، با این تفاوت که اذکار موجود در این ختم هر کدام دو بار خوانده می‌شود و در آخر 10 بار قرائت سورۀ حمد الزامی نیست و نتیجۀ این‌گونه ختم، گشایش کار، فتح و رونق کسب است (ص 79؛ نیز افشاری، 79). 

مآخذ

اخوان، مرتضى، آداب و سنن اجتماعی فین کاشان، تهران، 1373ش؛ اردوبادی، محمد عبدالمطلب، مجمع الدعوات کبیر، چ سنگی، تهران، 1367ق؛ افشاری ارومیه‌ای، حبیب، جامع الفوائد فی اسرار المقاصد، چ سنگی، نجف، 1381ق؛ حاتمی، حسن، کازرونیه، به کوشش عمادالدین شیخ الحکمایی، تهران، 1385ش؛ دبا؛ رضایی، جمال، بیرجند نامه، به کوشش محمود رفیعی، تهران، 1381ش؛ شریعت‌زاده، علی اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، 1371ش؛ شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، 1363ش؛ شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، 1371ش؛ غزالی، احمد، الطب الروحانی للجسم الانسانی، قاهره، مکتبة القاهره؛ کتیرایی، محمود، از خشت تا خشت، تهران، 1378ش؛ کیمیایی، محمدکاظم، سحر و جادو از دیدگاه علم و دین، تهران، 1387ش؛ ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، ترجمۀ مهدی روشن‌ضمیر، تهران، 1386ش.

سمیه متقی