آب انبار

آب‌انبارهای میان‌راهی

كه غالباً در مسیر جاده‌های كاروان‌رو، در كنار كاروانسراها ساخته شده‌اند، مخازنی استوانه‌ای و پوششی گنبدی دارند. در برخی از آنها اطاقها و كلاه‌فرنگیهایی بر روی آب‌انبار برای استراحت مسافران و خواندن نماز ساخته شده است. از نمونه آب‌انبارهای میان‌راهی آب‌انبارهای حوض بلند و زیرِ زیراب بر سر راه یزد به مشهد، آب‌انبار حاجی حسین عطار در جادۀ قدیم یزد به تهران و آب‌انبار بُرِسه یا بُرَسته در نزدیك تفت را می‌توان نام برد (افشار، 1 / 187، 407، 2 / 44).

آب‌انبارهای بیابانی

عموماً در میان بیابانهای خشك به منظور سیراب كردن دامها ساخته شده‌اند. مخازن اینها عموماً چهارگوش ساخته شده و دیوارهایشان تا حدود 2 متر یا بیش‌تر از سطح زمین بالا آمده و به صورت اطاقكی روی آنها سقف زده شده است. در مورد این گروه آب‌انبارها مطالعۀ زیادی نشده است.
شیوۀ ساختمان و مصالح: مخازن آب‌انبارها با توجه به بزرگی و كوچكی آنها به دو صورت ستون‌دار و بی‌ستون و با مقاطع مربع، مربع مستطیل، هشت‌ضلعی و دایره ساخته شده‌اند. ظرفیت متوسط آب‌انبارهای موجود در حدود 500‘1 مـ 3 و قطر دهانۀ آنها در حدود 15 متر است. گنجایش آب‌انبارهای ستون‌دار گاه بالغ بر 000‘3 مـ 3 و گاه بیش‌تر می‌شود (سیرو، 231، 233).

مخازن آب‌انبارهای كوهستانی را با قلم و چكش در دل سنگ كنده و سقف آنها را با طاق ضربی پوشانده‌اند. گاهی نیز قسمتی از طاق،‌ سنگ طبیعی كوه است كه زیر آن را هلالی با قلم تراشیده و بقیه را با آجر سقف‌ زده و به یكدیگر متصل كرده‌اند، مانند آب‌انبارهای عظیم گرد كوه دامغان (ستوده، مقالۀ منتشر نشده)، اما برای گودبرداری و ساختن مخازنی كه در زمین نرم و در دشتها ساخته شده در ایران از دو روش استفاده گردیده است. شیوۀ رایج، گودبرداری كامل و روش دیگر كه نسبتاً ساده‌تر و كم‌خرج‌تر است «ریخته‌ای» نام دارد.

1. گودبرداری كامل

در این روش پس از گودبرداری جای مخزن اصلی تا عمق پیش‌بینی شده، كف آن را شفته آهك می‌ریزند و پس از سقف شدن كف، به چیدن دیوارهای مخزن با آجر یا سنگ می‌پردازند. برای استحكام بیش‌تر و غیرقابل نفوذ شدن مخازن از آجرهای خوب پخته شده استفاده می‌كنند و آنها را معمولاً قبل از به كار بردن در آب می‌زنند (زنجاب كردن) و در برخی جاها در محلول آب ‌آهك فرو می‌برند. ملاط آجرها یا سنگها نیز شفته آهك (ماسه آهك) است. پس از آنكه طاق را با آجر و گچ یا خشت و گچ یا سنگ و گچ زدند كف و بدنه را ساروج می‌كنند. غالباً آب‌انبارهای بزرگ‌تر را با لایۀ مضاعفی از آجر و لایۀ دیگری از ساروج، با تركیبی اندك متفاوت، می‌پوشانند. آب‌انبارهای كوچك كاروانسراها معمولاً با گنبدی از قلوه‌سنگهای ورقه شده پوشیده می‌شوند، این قلوه‌سنگها مانند آجر روی هم قرار می‌گیرند و بال می‌روند؛ ولی آب‌انبارهای بزرگ همیشه طاقی از گنبد دارند (سیرو، 227). بركه‌های بسیاری در حاشیۀ خلیج‌فارس با سنگ ساخته شده و طاق آنها را نیز با سنگ زده‌اند، مانند بركۀ كاكا، طلایی، خَرَكی، شیخ، نیریز، شاكو و شكری در بندر لنگه؛ بركۀ رئیس حسن، گله‌داری، عباس و بهزاد در بندرعباس كه قابل ذكرند. مصالح ساختمانی بركه‌های حاشیۀ جنوبی فارس و كرمان آجر و خشت است، بیش‌تر مخازن با آجر و بیش‌تر سقفها با خشت ساخته شده تا از انتقال حرارت به سطح آب جلوگیری شود (ستوده، مقالۀ منتشر نشده).

2. روش ریخته‌ای

در این روش جای دیوارهای مخزن را به عرض معین و عمقی كه آب‌انبار در پایان كار باید داشته باشد گودبرداری می‌كنند و داخل آن را تا نزدیك سطح زمین (درست مانند پی‌سازی در ساختمانها) شفته آهك می‌ریزند و یكی دو هفته آن را رها می‌كنند تا اُفت لازم را بكند و كمی خشك و سفت شود. سپس محوطۀ میان این دیوارهای شفته‌ای را كه خاك بكر و جای مخزن اصلی است گودبرداری می‌كنند و آنگاه به ساختن كف و ساروج كردن بدنۀ مخزن می‌پردازند. در پاره‌ای جایها دیده شده كه پس از‌ آماده شدن دیوارها و پیش از گودبرداری قسمت داخل دیوارها، به زدن سقف پرداخته‌اند، زیرا چوب‌بست كردن داخل آب‌انبار برای زدن سقف کاری بس مشکل است (ستوده، مقالۀ منتشر نشده). برای زدن سقف مخازن آب‌انبارهای بزرگ باتوجه به اندازۀ ابعاد آنها ساختن تعدادی ستون یا جرز در داخل مخزن ضروری است. نمونه‌های این ستونها و جرزها را در آب‌انبارهای ستون‌دار كاروانسرای مادرشاه، همچنین آب‌انبارهای حاكم هارون (با چهار جرز) و حاجی سیدحسین صباغ در كاشان می‌توان دید (شكل صفحۀ مقابل؛ سیرو، 229-232).
آب‌انبارهای عمومی را غالباً با طاق و گنبد می‌پوشانند و عموماً پوشش آب‌انبارهای بزرگ نیم‌كره و در برخی مناطق تخم‌مرغی، مخروطی یا نزدیك به مخروط است و شیوۀ معمول طاق‌زنی به صورت دورچین. با این روش می‌توان دهانه‌های تا حدود 20 متر و كمی بیش‌تر را پوشاند. گاه دهانۀ مخزن آن‌قدر بزرگ بوده كه زدن گنبد بر آن غیرممكن می‌شده مانند بركۀ كَل (كچل) در كَراشِ لار كه دو سه بار گنبدی كه بر آن ساختند فرو ریخت و هنوز بی‌گنبد و كَل برجای است (ستوده، مقالۀ منتشر نشده).

آب‌رسانی

آب‌انبارهایی كه در مناطق كوهستانی، كوهپایه‌ها و دشتها نزدیك به چشمه‌ها یا مظهر قناتها ساخته شده‌اند به‌وسیلۀ مجرایی كه از مظهر قنات یا چشمه به مخازن می‌پیوندد پر می‌شوند.
در بیش‌تر جایها كوشش می‌شود آب از طریق مجراهای زیرزمینی یا تنبوشه‌ای به مخازن هدایت گردد. گاهی طول مسیر تنبوشه‌گذاری شده به چندین كیلومتر می‌رسد، مثلاً آب‌انبارهای عظیم گرد كوه دامغان از آب چشمۀ پیخار كه در دو فرسنگی قلعه واقع بود پر می‌شد (ستوده، مقالۀ منتشر نشده). آب‌رسانی معمولاً در زمستان و پیش از جاری شدن سیل انجام می‌شود و حجم آب به‌وسیلۀ دریچه‌ای ویژه كه در مسیر جریان آب قرار می‌گیرد تعیین می‌گردد. بیش‌تر آب‌انبارهای كنار راههای كاروانی از سیلابهای بهاری رودخانه‌های نزدیك به آنها پر می‌شود: خاكریزهای مورب در بستر رودخانه در هنگام خشكی می‌سازند و آب گرد آمده در پشت خاكریزها را به مجرایی كه به آب‌انبار می‌پیوندد هدایت می‌كنند. بعضی از این مخازن یك مجرای خروجی در مقابل مجرای ورودی دارند كه مازاد آب را از آب‌انبار به بیرون هدایت می‌كند. اگر مجرای خروجی كشش كافی نداشته باشد، آب در پشت خاكریز جمع می‌شود و پس از شكستن آن در بستر اصلی رودخانه جریان می‌یابد. در منطقۀ تایباد، سیلاب ابتدا به یك حوضچه وارد می‌شود و پس از آنكه رسوباتِ آن تا اندازه‌ای ته‌نشین شد سر آب آن را به حوض انبارها می‌اندازند. در این صورت برداشت آب ابتدا از این حوضچه صورت می‌گیرد. در نواحی جنوبی ایران جویهای متعدد كوچكی در مسیر سیلابها ساخته می‌شود. آب باران در این جویها گرد می‌آید و به یك جوی بزرگ‌تر كه به آب‌انبار می‌پیوندد هدایت می‌شود. گاه در این مناطق سه چهار بركۀ نزدیك به هم به‌وسیلۀ نهری به یكدیگر متصل شده است تا اگر آب از یكی سرریز كند به دیگری وارد شود. این نوع آب‌رسانی گاه در مناطق كوهستانی نیز انجام می‌گیرد (ستوده، مقالۀ منتشر نشده؛ بامداد، 24).

آب‌برداری

برخی از آب‌انبارهای خصوصی و بیش‌تر آب‌انبارهای عمومی دارای «پاشیر»اند (نك‍ : آب‌انبارهای خصوصی، همین مقاله). آب‌انبارهای عمومی بزرگ گاه بیش از یك شیر و چند چالۀ فاضلاب دارند. پاشیر به‌وسیلۀ پلكانهای آجری یا سنگی به سطح زمین مرتبط می‌شود. بلندی و درازا و پهنای هر پله و شیب و بلندی سقف پلكانها و همچنین نوع سقف آنها (جناغی یا گهواره‌ای) در آب‌انبارها متفاوت است. اندازۀ پله‌ها گاه حتى در یك آب‌انبار یك اندازه نیست، مانند آب‌انبار شیخ‌علی خان در بازار اسدآباد (گلزاری، 53). پلكان همیشه در محور مخزن آب‌انبار واقع نیست و بستگی به وضع آب‌انبار دارد، ولی همیشه از مدخل تا پاشیر مستقیم ساخته می‌شود تا نور كافی به پاشیر برسد (سیرو، 288). برخی از آب‌انبارهای بزرگ دارای دو پلكان جداگانه‌اند تا رفت‌وآمد از آنها به آسانی انجام گیرد. در آب‌انبار روستای رحمت‌آباد یزد یكی از دو پلكان برای استفادۀ مسلمانان و دیگری ویژۀ زردشتیان بوده است (افشار، 2 / 86)؛ گاهی نیز یكی از دو راه‌پله خصوصی و دیگری عمومی است، مانند آب‌انبار مصلى در نائین كه پلكانی اختصاصی در داخل باغ و پلكانی دیگر برای عموم در خارج از باغ دارد (توسلی، 91).

مدخل پلۀ پاشیر در برخی از آب‌انبارها بسیار زیبا ساخته شده است، تا آنجا كه عامل اصلی زیبایی مجموعه بناهای اطراف خود می‌گردد، مانند مدخل زیبای آب‌انبار میدان حسینیه در افوشته (از دیههای نطنز) كه در وضع فعلی مؤثرترین عامل تزیینی میدان است.
برخی از آب‌انبارهای عمومی ــ بی‌توجه به بهداشت ــ فاقد پاشیرند و پلكانی در داخل مخزن آب، از سطح زمین تا كف آن، ساخته شده است و مستقیماً می‌توان از مخزنْ آب برداشت. به‌تدریج با مصرف آب و پایین رفتن سطح آن، پله‌های بیش‌تری از زیر آب آشكار می‌گردد، مانند آب‌انبارهای حسینیه‌های زواره (آیت‌الله‌زادۀ شیرازی، 34) و كَراش و دهكده‌های آن؛ داخل مخازن بركه‌های این ناحیه نیز پلكان چهارگوشۀ كوچك تا كف بركه ساخته شده كه در محل به آنها «پاكُنه» می‌گویند (ستوده، مقالۀ منتشر نشده). نوعی دیگر از آب‌انبارهای عمومی كه معمولاً گنجایش كمی دارند، فاقد هرگونه پله‌اند و از طریق دریچه‌ای، مانند دهانۀ چاه، كه مستقیماً به مخزن متصل است با دلو از آنها آب برمی‌دارند. این‌گونه مخازن در طبس و محمدیۀ نائین و برخی شهرهای كویری دیده می‌شود (همو؛ آیت‌الله‌زادۀ شیرازی، 134).

بادگیرها

برای سالم و خنك نگهداشتن آب در آب‌انبارها تدابیرِ معماری چندی اعمال می‌گردد: 1. مخازن پایین‌تر از سطح زمین ساخته می‌شود؛ 2. دیوارهای آنها را قطور می‌سازند؛ 3. بادگیرهایی بر حاشیۀ طاق و روی دیوارها تعبیه می‌كنند. این بادگیرها كه در نواحی كویری و جنوب ایران بسیار بلند، بزرگ، گاه باشكوه و به شكل استوانه، مكعب، منشورهای هشت ضلعی یا خرطومی ساخته می‌شوند، نقش اصلی خنك كردن مخازن آب و نیز منازل را به‌عهده دارند. قسمت بالای بادگیرها پنجره‌هایی به شكلهای گوناگون دارد و در سراسر داخل این پنجره‌ها از بالا به پایین تیغه‌های نازكی فضای داخلی بادگیر را به بخشهای متعدد عمودی تقسیم می‌كند (سیرو، 228؛ بهادری، 20). بدین‌سان كم‌ترین نسیمی از هر سوی بوزد به‌وسیلۀ این تیغه‌ها به پایین و به سطح آب مخزن راه می‌یابد و پس از برخورد با آب، هوای گرم‌شدۀ زیر سقف را از راه بادگیرهای دیگر یا دریچۀ بالای گنبد (هواكش) به بیرون از مخزن می‌راند (نك‍ : شكلِ ص 59 نشریۀ فنی؛ توسلی،‌92). افزون بر این، تهویۀ بادگیرها زمینۀ تجزیۀ مواد ارگانیك را توسط برخی از میكروارگانیسمها فراهم می‌سازد. انداختن ماهیهایی در آب مخزن نیز به از میان برداشتن تخم آفات كمك می‌كند (سیرو، 228). ارتفاع و تعداد بادگیر بستگی به بزرگی و كوچكی و اهمیت آب‌انبارها دارد. آب‌انبارهای مهم معمولاً 2 بادگیر دارند. آب‌انبار مصلای نائین دارای 3 بادگیر است: 2 بادگیر هوا را به داخل می‌كشند و بادگیر دیگر كه در محور مخزن قرار گرفته هوای سطح آب را به خارج می‌راند. آب‌انبارهایی با 4 بادگیر نیز وجود دارد. بادگیرهای آب‌انبار شش بادگیرۀ یزد واقع در خیابان كرمان، محلۀ شش بادگیری، با 12 متر ارتفاع نمونه‌ای ممتاز به‌شمار می‌آید (نك‍ : افشار، 2 / 667؛ بهادری، 21).

مآخذ

آیت‌الله‌زادۀ شیرازی، باقر، «آب‌انبارهای حاشیۀ كویر»، مجلۀ باستان‌شناسی و هنر ایران، شم‍ 5، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، 1349ش؛ ابن بلخی، فارس‌نامه، به كوشش گای لسترنج و رینولد الن نیكلسون، لندن، گیب، 1921م؛ افسر، كرامت‌الله، تاریخ بافت قدیمی شیراز، شمـ 105، تهران، انجمن آثار ملی، 1353ش؛ افشار، ایرج، یادگارهای یزد، تهران،‌ انجمن آثار ملی، ج 1، 1348ش، ج 2، ‌1354ش؛ اقتداری، احمد، آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج‌فارس و دریای عمان، تهران، انجمن آثار ملی، 1348ش؛ ایرانیكا؛ بامداد، مهدی، آثار تاریخی كلات و سرخس، تهران،‌ انجمن آثار ملی، شمـ 30، 1344ش؛ بهادری، مهدی، «سیستمهای تبرید در معماری كویری ایران»، ترجمه و تلخیص مسعود مدیری آثاری، نشریۀ فنی و علمی علوم مهندسی، شمـ 5، تهران،‌1360ش، صص 58-64؛ بهروزی، علی‌نقی، بناهای تاریخی و آثار هنری جلگۀ شیراز، تهران، ادارۀ كل فرهنگ و هنر استان فارس، 1354ش، صص 140-141؛ توسلی، محمود، ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم و خشك ایران، تهران، مركز تحقیقات ساختمان و مسكن، ‌1353ش؛ حسینی یزدی، ركن‌الدین، جامع‌الخیرات، تهران، 1341ش، ص 28؛ دانشنامۀ ایران و اسلام؛ رضا، عنایت‌الله و دیگران، آب و فن آبیاری در ایران باستان، تهران، وزارت آب و برق، صص 181-183؛ ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد، تهران، انجمن آثار ملی، 1351ش؛ همو، مقالۀ منتشر نشده؛ سیرو، ماكسیم، كاروانسراهای ایران و ساختمانهای كوچك میان راهها، ترجمۀ عیسى بهنام، تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی، 1349ش؛ شكورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، 1363ش؛ فرشاد، مهدی، تاریخ مهندسی در ایران، تهران، نشر بلخ، 1362ش؛ كاتب، احمدبن حسین، تاریخ جدید یزد، به كوشش ایرج افشار، تهران،‌ فرهنگ ایران زمین،‌ 1357ش؛ گلریز، محمدعلی، مینودر یا باب‌الجنۀ قزوین، دانشگاه تهران، 1337ش، صص 276-279؛ گلزاری، مسعود، كرمانشاهان ـ كردستان، تهران، انجمن آثار ملی، 1357ش، شمـ 147؛ لسترنج، گای، سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1337ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا، ذیل آبدان، آبگیر، تالاب، برخ؛ لغتنامۀ فارسی؛ مایل هروی، غلامرضا، «بركه‌های هرات»، مجلۀ آریانا، كابل، قوس و جدی 1350ق؛ مخلصی، محمدعلی، آثار تاریخی سمنان، تهران، 1356ش؛ مستوفی، حمدالله، نزهةالقلوب، به كوشش گای لسترنج، لیدن، ‌1915م؛ الموسوعة الفلسطینیة؛ ناصرخسرو، ابومعین، سفرنامه، به كوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، انجمن آثار ملی، 1354ش؛ نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستانهای كاشان و نطنز، تهران، انجمن آثار ملی، 1363ش؛ ورجاوند، پرویز، «نقش و اهمیت بركه‌ها و آب‌انبارها در بافت شهرهای ایران»، هنر و مردم، شمـ 168، تهران، 1357ش، صص 5-6؛ ویلبر، دونالد، معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان، ترجمۀ عبدالله فریار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1346ش.

مجید عابدینی ـ مینا سعیدی ـ هادی عالم‌زاده