بابونه

بابونه \ bābūne\ ، گیاهی یک یا چندساله، کوچک و معطر با خاصیت دارویی. این گیاه بیشتر به صورت خودرو در چمنزارها و زمینهای شنی، در شهرستان شمیران و در دامنۀ کوهها تا ارتفاع 000‘ 3متری از سطح دریا می‌روید. 
بابونه با بلندی حدود 30 سانتی‌متر، دارای ساقه‌ای سبزرنگ مایل به سفید، و برگهایی کوچک، پیوسته و کرک‌دار است که بریدگیهای نامنظمی روی آنها وجود دارد. این گیاه دارای گونه‌های مختلفی است که از نظر شکل و مشخصات نسبتاً به هم شبیه‌اند. شماری از این گونه‌ها امروزه با نامهایی چون بابونۀ کبیر، بابونۀ رسمی، بابونۀ وحشی و بابونۀ رومی تقسیم‌بندی می‌شوند که در کتابهای طب سنتی قدیم، معمولاً با نامهای اُقحُوان کبیر، اقحوان صغیر، عین‌القط و بابونۀ رومی یا شیرازی شناخته می‌شده‌اند. 
گلهای گیاه بابونه معمولاً در یک طبق می‌رویند و در تابستان در انتهای ساقۀ گل‌دهنده ظاهر می‌شوند (خوش‌بین، 1/ 121؛ میرحیدر، 5/ 93، 95، 103، 109، 116). بابونه عموماً دو نوع گل دارد: گلهای زبانه‌ای سفید در اطراف طبق، و گلهای لوله‌ای زرد یا قهوه‌ای‌رنگ در وسط طبق. از نظر ترکیبات شیمیایی، گلهای بابونه دارای اسانس روغنی آنته‌آمین، تانن، فیتوسترول و همچنین مادۀ تلخی به نام اسید آنته آمیک است (خوش‌بین، همانجا؛ میرحیدر، 5/ 93؛ عقیلی، 194؛ جرجانی، الاغراض ... ، 1/ 291). 
براساس کتابهای طب سنتی و گیاهی، از گیاه بابونه در انواع گوناگونی همچون اسانس، چای یا دم‌کرده، روغن، و ترکیبات آن برای مصارف دارویی استفاده می‌شود. از دیدگاه طب قدیم ایران، این گیاه طبیعتی گرم و خشک دارد و از تقویت‌کننده‌های تلخ به شمار می‌رود (خوش‌بین، 1/ 122؛ عقیلی، جرجانی، همانجاها؛ ابن‌سینا، 2/ 418). جالینوس، پزشک رومی سدۀ 2 م، آن را برای درمان تب‌ولرزهای نوبه‌ای به کار می‌برد. بخور این گیاه سبب عطسه، و در نتیجه، تخلیۀ مخاط می‌شود (خوش‌بین، همانجا؛ جرجانی، ذخیره ... ، 2/ 253، الاغراض، 1/ 234). بابونه سبب خردشدن سنگ مثانه می‌شود و ادرارآور و قاعده‌آور است؛ کمیِ ترشحات عادت ماهیانه را درمان می‌کند و تسکین‌دهندۀ دردهای قاعدگی است؛ همچنین، ترشح شیر را در مادران شیرده افزایش می‌دهد؛ از تقویت‌کننده‌های مغز شناخته می‌شود؛ برای از بین بردن سردرد و میگرن سودمند است؛ و اعصاب و نیروی جنسی را تقویت می‌کند (خوش‌بین، 1/ 123؛ نفیسی، 134؛ عقیلی، همانجا). 
بخور بابونه در سرکه برای برطرف‌کردن چشم‌درد مفید است و جویدن آن نیز برای التیام زخمهای دهانی سودمند بوده، نیز تب‌بر و تسکین‌دهندۀ درد است (خوش‌بین، همانجا؛ جرجانی، ذخیره، 2/ 126). بابونه 
تقویت‌کنندۀ معده است و از آن برای درمان بی‌اشتهایی استفاده می‌شود. این گیاه برای درمان زردی و یرقان، و نیز رفع ورم روده مفید است و به دفع کرم معده و روده کمک می‌کند. استفاده از ترکیب اسانس بابونه با روغن بادام در محل درد آن را التیام می‌بخشد و ناراحتیهای پوستی مانند اگزما و کهیر را رفع می‌کند. چکاندن روغن بابونه در گوش برای آرام کردن درد گوش و درمان کم‌شنوایی مفید است. از اسانس بابونه به‌سبب ویژگی قی‌آور بودن، برای درمان مسمومیتهای غذایی استفاده می‌شود و روغن آن برای از بین بردن درد کمر، مفاصل و نقرس سودمند است. چای این گیاه نیز دردهای عضلانی را کاهش می‌دهد، برای درمان زخم و ورم معده مؤثر است، و به رفع بی‌خوابی و داشتن خواب آرام کمک می‌کند و ضد حساسیت است (خوش‌بین، 1/ 122، 123، 124-125؛ نفیسی، ابن‌سینا، همانجاها). 

مآخذ

ابن‌سینا، القانون، بیروت، 1413 ق/ 1993 م؛ جرجانی، اسماعیل، الاغراض الطبیة، به کوشش حسن تاج‌بخش، تهران، 1384 ش؛ همو، ذخیرۀ خوارزمشاهی، به کوشش محمدرضا محرری، تهران، 1382 ش؛ خوش‌بین، سهراب، گیاهان معجزه‌گر، معرفی 250 گیاه دارویی، تهران، 1389 ش؛ عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، 1371 ش؛ میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، 1373 ش؛ نفیسی، علی‌اکبر، پزشکی‌نامه، تهران، 1355 ش.

علیرضا بنی‌جانی