اشراق، فرهنگسرا

اشراق، فرهنگ‌سرا \ farhang-sarā-ye ešrāq\ ، فرهنگ‌سرایی واقع در منطقۀ تهران‌پارس. ساختمان اصلی این فرهنگ‌سرا با مساحتی در حدود 000‘4 مـ2، در حدود 100 سال، و باغ بزرگ آن با مساحت 8 هکتار در حدود 200 سال قدمت دارد. 

گفته می‌شود که بنای قدیمی آن توسط میرزا زین‌العابدین ظهیرالاسلام (1261-1321 ق) بنا گردید. وی فرزند میرزا ابوالقاسم امام‌جمعه، امام جمعۀ تهران و شوهر دختر سوم ناصرالدین شاه، «ضیاءالسلطنه» بود (رضوانی، 347). در این ساختمان یکی از بزرگ‌ترین و زیباترین بادگیرهای ایران وجود دارد و تزییناتی مانند آیینه‌کاری و گچ‌بری در تمامی بخش قدیمی آن دیده می‌شود. تاریخ ساخت قسمت اعظم باغ، محوطۀ کنونی فرهنگ‌سرا و ساختمان قدیمی به دورۀ قاجار بازمی‌گردد. 
در دورۀ پهلوی، یکی از ملاکان این منطقه به نام ارباب مهدی یزدی که از وکلای مجلس در آن زمان بود، این باغ را از زین‌العابدین خریداری کرد. ارباب مهدی در 1331 ش براساس معماری آن دوره، بنای موجود را تغییر داد و ساختمانهای دیگری به آن افزود. از دیگر کارهای وی می‌توان به نصب مجسمۀ بزرگ اسب و تمساح در این باغ اشاره کرد که در حال حاضر قسمتهایی از آن از میان رفته است. یکی از مشهورترین قسمتهای باغ، حوضهای هفت‌گانۀ آن است که به‌صورت پله‌مانند با هم ارتباط دارند و برای همین به باغ هفت‌حوض نیز معروف است. در گذشته باغ دو رشته قنات هم داشته است که از سرخه‌حصار و تلو سرچشمه می‌گرفته‌اند، ولی قنات سرخه‌حصار به سبب لای‌روبی‌نشدن، خشکیده، و قنات تلو نیز به سبب آلودگی بر اثر ورود فاضلاب کارخانه‌های اطراف به آن، غیرقابل استفاده است. 
در 1348 ش پس از مرگ ارباب مهدی، باغ و ساختمانهای آن به دربار پهلوی دوم واگذار شد. در همان زمان این باغ «ملی» اعلام گردید و به دو قسمت یکی پارک جوادیه و دیگری باشگاه شهرداری تقسیم شد. در 1351 ش نیک‌پی، شهردار وقت تهران، دستور ساخت سینمای این مجموعه را داد که تا 1372 ش به سبب نامعلومی هیچ‌گونه بهره‌برداری‌ای از آن صورت نگرفت. پس از پیروزی انقلاب 1357 ش، شهرداری منطقۀ 4 تهران به ساختمان این باغ منتقل گشت. این مجموعه در اسفند 1375 تخلیه شد و در اوایل 1374 ش تحویل فرهنگ‌سرای اشراق گردید که پس از بازسازی کامل کل مجموعه در 1375 ش، رسماً کار خود را آغاز کرد. فـرهنگ‌سرای اشراق زیـر نظر سازمـان فرهنگی ـ هنری شهرداری تهران اداره می‌شود. 
واحدهای مختلف این مجموعه اینها ست: واحد آموزش که در زمینۀ هنرهای دستی، تجسمی، موسیقی، علمی و ورزشی فعالیت دارد؛ کتابخانۀ شیخ اشراق که دارای بیش از 000‘20 جلد کتاب در زمینه‌های مختلف، و دو سالن مطالعۀ مجزا برای بانوان و آقایان است؛ نگارخانه که برگزارکنندۀ نمایشگاههای مختلف هنری است؛ سینمای خانوادگی اشراق که با ظرفیت 173 صندلی ثابت و 100 صندلی متحرک، پذیرای مراجعان است؛ سفره‌خانۀ سنتی انارستان که با غذاهای سنتی و غرفۀ عرقیات گیاهی، پذیرای مردم است. 
همچنین مجموعه‌های خارج از فرهنگ‌سرا که تحت پوشش این مکان قرار دارند، اینها هستند: 

خانۀ فرهنگ صدف

واقع در بوستان صدف در خیابان مجیدیۀ شمالی (استاد حسن بنا)، بلوار گلها. این ملک در گذشته متعلق به «ارباب هرمز»، از زمین‌داران بزرگ زردشتی بود که پس از پیروزی انقلاب به مصادرۀ دولت درآمد. مساحت زیربنای مجموعه در حدود 500 مـ2 است. خانۀ فرهنگ صدف فعالیت خود را در 1373 ش آغاز کرده است. واحد آموزش صدف با کلاسهای مختلفی در زمینۀ هنری، علمی و ورزشی، نیز با بخشهایی مانند خانۀ کودک، کانون نجوم، انجمن نارانان که خانواده‌های معتادان در آن گردهم می‌آیند و به تبادل تجربه‌های خود می‌پردازند، کانون ادبی، انجمن تغذیه و سلامت، کارگاه گفت‌وگو، مشاوره و کانون ایران‌گردی و ایران‌شناسی فعال است. 

کتابخانۀ لویزان

واقع در خیابان شهید جعفریان روبه‌روی مخابرات، خیابان شهید لطفی، که با مساحت 850 مـ2 در 1381 ش تـأسیس شد. در ایـن کتـابخـانه 500‘19 جلد کتاب موجود است و شامل دو سالن مطالعۀ مجزا برای بانوان و آقایان، و بخشهایی چون کتاب کودک و نوجوان، نشریات، مخزن، امانت، مرجع، و خدمات فنی و آموزشی و کمک‌آموزشی است. 

کتابخانۀ امید

واقع در قنات کوثر، شهرک امید، که با مساحت 400 مـ2 در 1373 ش آغاز به کار کرد. این کتابخانه دارای 000‘18 جلد کتاب و بخشهای جانبی مانند بخش مرجع، نشریات، فنی، کودک و نوجوان، کمک‌آموزشی، و مخزن است؛ در حال حاضر (1390 ش) 000‘ 3 عضو فعال دارد و با توجه به محل آن (شهرک امید)، مکان فرهنگی مناسبی برای اهالی به شمار می‌آید. 

فرهنگ‌سرای هنگام

واقع در خیابان هنگام، بلوار دلاوران، خیابان آزادگان شمالی، جنب فروشگاه شهروند. این مجموعه از 1382 ش آغاز به کار کرد و برای افزایش آگاهی شهروندان از مخاطرات سلامت اجتماعی، روانی، جسمی و نهادینه‌کردن رفتارهای سالم میان آنها تأسیس شد. واحد آموزش فرهنگ‌سرا در زمینۀ کلاسهای آموزشی و هنری فعالیت دارد. کتابخانۀ این مجموعه دارای 000‘18 جلد کتاب و سالن مطالعه است. برگزاری جشنها و همایشهای متنوع به مناسبتهای گوناگون و تورهای تفریحی و زیارتی از جملۀ فعالیتهای دیگر این فرهنگ‌سرا ست. 

مجتمع فرهنگی حکیمیه

واقع در ضلع شمالی بوستان نور، فاز یک شهرک حکیمیه. این مجموعه در 1375 ش با مساحت 800 مـ2 افتتاح شد، و فعالیتهای آن در زمینۀ برگزاری کلاسهای آموزشی مختلف، کانونهای نمایش، موسیقی، ادبی، جهاندیدگان و نقد داستان است. از دیگر امکانات واحد فرهنگی حکیمیه می‌توان به خانۀ کودک، سالن آمفی‌تئاتر و کتابخانه اشاره کرد. کتابخانۀ این مجتمع که تنها کتابخانۀ شهرک حکیمیه است، به طور مستقل در بوستان نور قرار دارد و دارای 500‘14 جلد کتاب، یک سالن مطالعه و بخشهای جانبی است. 

مآخذ

بروشور فرهنگ‌سرای اشراق؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ رضوانی، محمداسماعیل و فاطمه قاضیها، تعلیقات بر روزنامۀ خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان، کتاب اول، تهران، 1378 ش.

سعیده صائبی‌مقدم