استل

‌استل \ estal\ ، یا اَستَل، اِسَّل، حِسَّل، حَسَّل در زبان و فرهنگ عامیانۀ مردم لواسان و رودبار قصران و روستاهای دامنۀ جنوبی البرز به معنی استخر، آبگیر و محل روباز جمع‌شدن یا ذخیرۀ آب.
نوشتن این اسم فارسی با «ص» و «ط» به‌صورت اصطل یا اصطلک نادرست است. در بیشتر روستاهای لواسان و رودبار قصران و به طورکلی شهرستان شمیران این کلمه را با تلفظهای مختلف به کار می‌بردند.
در این مقاله به‌ چند نمونه از استلهای شهرستان شمیران اشاره می‌شود:

1. استل سومه‌وار یا سومه‌لوار واقع در روستای نیکنام‌ده

این محل که نام یکی از مناطق و تپه‌های باستانی و تاریخی روستای نیکنام‌ده است، بدین سبب به این نام خوانده می‌شود که در کنار چشمه و رود کوچکی قرار دارد که آب آن در استخر خاکی ذخیره می‌شود و پس از پرشدن آن، دریچۀ خروجی آب را بازمی‌کنند و آب با حجم بیشتری نسبت به آنچه از چشمه خارج می‌شود، به کشتزارها و باغهای پایین‌دست استخر هدایت می‌گردد و آنها را آبیاری می‌کند. اهالی روستای نیکنام‌ده به‌سبب جای‌داشتن تپۀ باستانی در کنار استخر و یا به قول خودشان اِستل، آن را استل سومه‌وار یا سومه‌لوار نامید‌ه‌اند. لوار و لوارک نیز به معنی جوی یا رودخانۀ کوچک است. این مکان در فاصلۀ تقریبی دو کیلومتری شرق روستای نیکنام‌ده و در سمت شمال مزرعه‌ای که به سماوا شهرت دارد، در موقعیت جغرافیایی°51 و´44 و´´48 طول شرقی، و°35 و ´48 و´´58 عرض شمالی، و ارتفاع 987‘1 متر از سطح دریا واقع شده است. افزون بر استـل معرفی‌شده، در روستـای نیکنـام‌ده ــ که یکی از بزرگ‌ترین روستاهای لواسان محسوب می‌شود و حدود 10 محله دارد ــ یک محلۀ قدیمی به‌نام استلک نیز وجود دارد که امروزه به آن خدابخش می‌گویند. آگاهان روستا وجود استلی بزرگ در این محله را برای تأمین آب بخشی از روستا در گذشته تأیید می‌کنند. 

2. مزرعۀ استلک (استل کوچک) شهر لواسان

این استلک در منتها‌الیه سمت غرب شهر لواسان و در فاصلۀ 200 متری جنوب توک‌مزرعه و مزرعۀ نوشانی و در فاصلۀ 200 متری شمال شرقی پل لشکرک به شهر لواسان واقع شده است. اهالی مسن و معتمد لواسان گواهی می‌‌دهند که در گذشته استلی در این محل ساخته شده بود که آب چشمۀ بالادست به داخل آن هدایت و جمع‌آوری، و سپس از آن برای آبیاری مزارع و باغهای پایین‌دست استفاده می‌شد. 

3. چال‌استلک سوهانک

این استلک در دامنۀ جنوبی ارتفاعات البرز مرکزی و در فاصلۀ حدود 000‘2 متری جنوب مزرعۀ شنگزار و حدادیه، در فاصلۀ 800 متری شمال شرقی منطقۀ سوهانک تهران و در فاصلۀ تقریبی 3 کیلومتری شمال جادۀ لشکرک، در موقعیت جغرافیایی ‌°51 و´32 و´´55 طول شرقی، و°35 و´48 و´´28 عرض شمالی، و ارتفاع متوسط 100‘2 متر از سطح دریا واقع شده است. در این استل که نام کامل آن «مزرعۀ چال‌استلک» است، آب چشمه‌های مناطق شنگزار و حدادیه ذخیره، و در هنگام نیاز به مزرعه‌های اطراف منتقل می‌شده است. بقایای بخشی از دیوارۀ این استل که به‌صورت سنگ‌چین است و ظاهراً دارای ابعاد بزرگی نیز بوده، هنوز قابل مشاهده است. 

4. تخت‌استلک و پی‌استل روستای روته

روستای روته در رودبار قصران از روستاهایی است که برخلاف روستاهای اطراف مانند زایگان و لالون، پیوسته دچار کمبود آب است. در اطراف این روستا دو محل به نام تخت‌استلک واقع در حدود 300 متری شمال روستا، و دیگری پی‌استل واقع در حدود 4 کیلومتری شمال غربی روستا وجود دارد. آثار باقی‌ماندۀ معماری این دو استل نیز هنوز قابل مشاهده است. 

5. استخر کلک‌چال

در فاصلۀ حدود 250 متری ضلع جنوبی اردوگاه کلک‌چال و در موقعیت جغرافیایی°51 و´27 و´´5 طول شرقی، و°35 و´50 و´´28 عرض شمالی، و ارتفاع 560‘2 متر از سطح دریا تپۀ منفردی وجود دارد که از سمت شمال توسط یالی از کوه، به محوطۀ کلک‌چال متصل می‌شود. این تپه در سالهای گذشته تسطیح، و در آن، درخت گیلاس کاشته‌ شده است. در ضلع جنوب غربی این محوطۀ تسطیح‌شده، آثار استخر آبی وجود دارد که ابعاد آن 14 × 23 متر است و با مصالح سنگ لاشه و ملات ساروج احداث شده است. بخش اعظم دیوارۀ اطراف استخر تخریب شده، و مقدار اندکی از آن باقی مانده است، اما شکل کامل استخر هنوز کاملاً مشخص است. بقایای دیواره‌های این استخر را می‌توان به‌عنوان نمونه‌ای از استلهای تاریخی مورد مطالعه و مشاهده قرار داد. سطح تپه‌ای که استخر یادشده بر روی آن قرار دارد، در 1380 ش، مورد توجه مسئولان بنیاد شهید قرار گرفت و در سوم خرداد آن سال که مصادف با شهادت امام رضا (ع) بود، اجساد 8 شهیدگمنام 8 سال دفاع مقدس را در آنجا دفن کرد‌ند و آن مکان را نورالشهدا نامیدند.

6. استلک‌تنگۀ لالون

در حدفاصل میان روستاهای زایگان و لالون، مکانی وجود دارد که به آن استلک‌تنگه می‌گویند. این مکان نیز محل استخر آبی است که در گذشته به‌هنگام بارندگی و جریان یافتن سیلاب، آن را از آب پر کرده و تا قطع جریان سیل، آب آشامیدنی خود را از آن استل برداشت می‌کردند. 

7. استلهای شمشک

در روستای شمشک و در سمت شمـال روستـای سفیدستـان دو استل وجود دارد: الف ـ استل مُلکِ‌وا، که در جنوب کوه شاهنو و در سمت شمال مزرعۀ حـاج محمود قـرار دارد؛ ب ـ استـل سفیدستان، واقع در جنوب صخرۀ سنگی گتِ‌بند و شمال مزرعۀ سن (سنگ)‌ اسبستون (سفیداِستان یا منطقۀ سفید). میان این دو استل دره‌ای واقع شده است که اسم خاصی ندارد. موقعیت جغرافیایی این دو استل °51 و´30 و´´15 طول شرقی، و °36 و´1 و´´55 عرض شمالی، و ارتفاع متوسط آن 950‘2 متر از سطح دریا ست. در این دو استل آب چشمه‌های موجود در محل ذخیره، و سپس به‌‌صورت انبوه، به زمینها و مزارع زیردست منتقل می‌شود.

ناصر پازوکی طرودی