استرآبادی تهرانی

استرابادی تهرانی \ estarābādī-ye tehrānī\ ، شیخ علی (1242- 1318 ق/ 1826-1900 م)، معروف به شریعتمدار، از علما و فقهای مشهور شیعی، ساکن دزاشیب شمیران.
شیخ علی فرزند ملا محمدجعفر استرابادی (د 1263 ق) صاحب منظومۀ آب و حیات، در 22 شعبان 1242 در قزوین متولد شد و تا 20 سالگی، که پدرش وفات یافت، نزد او مقدمات علوم را فراگرفت. حدت هوش وی در مرتبه‎ای بود که در 12 سالگی، برخی از کتابهای عربی را تصنیف کرد.
پس از مرگ پدر که با سلطنت محمد شاه قاجار (سل‍ 1250-1264 ق/ 1834- 1848 م) مقارن بود، شیخ علی نزد شاه تقرب جست و پس ‌از چندی، برای ادامۀ تحصیلات به عتبات رفت و در آنجا، از محضر استادان مشهوری چون شیخ محمدحسن بن شیخ باقر اصفهانی، معروف به صاحب‌جواهر (د 1266 ق)، و پس از او، شیخ مرتضى انصاری (د 1281 ق/ 1846 م) بهره جست. شیخ علی در 1272 ق، از سوی شیخ مرتضى انصاری اجازۀ اجتهاد گرفت. پس از آن، به تهران آمد و در دزاشیب شمیران اقامت گزید و بیشتر روزگارش را در آنجا گذراند. او در آغاز، مورد احترام و تکریم ناصرالدین شاه (سل‍ 1264-1313 ق/ 1848- 1895 م) بود، اما بعدها، بـا دسیسه‎های اطرافیان شاه بـه غضب او گرفتار شد (نک‍ : دنبالۀ مقاله؛ نیز ناظم‎الاسلام، 1/ 145؛ معلم، 4/ 1170). 

 کتابهایی چند از شیخ علی بر جای مانده است. جامع ناصری از جملۀ آثار او ست. او این کتاب را بر اسلوب جامع عباسی، به سفارش میرزا سعید خان، وزیر خارجه، و با دستور ناصرالدین‎ شاه تألیف کرد (اعتمادالسلطنه، 1/ 201؛ دانش‎پژوه، 510 -511). درواقع، ناصرالدین ‎شاه می‎خواست این کتاب را قانون رسمی و جاری کشور کند، هرچند مخالفان استقرار قوانین اسلامی ازجمله امین‎السلطان، صدراعظم‎ ناصرالدین ‎شاه، چون منافع خود را در خطر می‎دیدند، به بهانۀ آنکه اجرای این قانون منافی استقلال دولت و سلطنت است، شاه را منصرف کردند (ناظم‎الاسلام، 1/ 146-147). 
دیگر آثار مهم استرابادی اینها ست: جنة‎ السرور (در کیفیت زیارت عاشورا)؛ تحفة ‎الانام (در طهارت و نماز)؛ مرشد الراشدین (در اخلاق)؛ الدر الثمین و مصباح الانام (در کلام)؛ مدار المغمومین (به‎عربی در مزار ائمۀ معصومین)؛ غایة‎ الآمال (در علم رجال)؛ بروج‌‎ العروج (در هیئت)؛ آیینۀ جهان‎نما (در تاریخ کرۀ زمین)؛ بوستان (منظومه‎ای به فارسی)؛ الدرر الایتام (در شرح همان بوستان). شیخ علی همچنین، طبع شعر داشت و اشعاری می‎سرود (برای آگاهی بیشتر از آثار شیخ علی استرابادی، نک‍ : معلم، 4/ 1170-1172؛ آقابزرگ، طبقات ... ، 1/ 1361-1364، الذریعة، 1/ 51-52).
استرابادی در امور معقول و منقول تبحری خاص داشت (همو، طبقات، 1/ 1361). او با مردم کمتر معاشرت می‎کرد و با دولت نیز سروکاری نداشت و با مستمری‌ای که از دیوان برایش مقرر شده بود، گذران می‎کرد (معلم، 4/ 1170). گفته شده که وی دربارۀ مسائل شرعی، اهل تسامح بوده، و مثلاً، دود را جزو مبطلات روزه نمی‌دانست. او افزون‌ بر علوم دینی، بر نکات فنی نیز مسلط بود و اختراعاتی ازجمله ساعت دزدگیر، تفنگ ته‎پر، کالسکۀ خودرو جنگی و قبله‎نمایی معروف داشت. 
شیخ‎ علی به‌سبب حسادت اطرافیان ناصرالدین‎ شاه و غضب وی مدتی به مازندران رفت. او در آغاز قصد داشت در آنجا، تجهیزاتی برای کشاورزی اختراع کند، اما موفق به این کار نشد و پس از چندی، به تهران بازگشت (ناظم‎الاسلام، 1/ 146؛ ستوده، 1/ 426) و سرانجام، در 1315 ق (آقابزرگ، همانجا) و به قولی دیگر، در 1318 ق (ناظم‎الاسلام، 1/ 147) در تنگ‌دستی درگذشت.
ناظم‎الاسلام کرمانی، از شاگردان استرابادی و صاحب کتاب تاریخ بیداری ایرانیان، در مقدمۀ کتابش شرحی بر احـوال شیـخ آورده است (نک‍ : 1/ 145- 148). امروزه، مسجدی در محلۀ دزاشیب به نام مسجد آقا شیخ علی منتسب به استرابادی وجود دارد که با قدمتی بیش از 200 سـال در مساحتی بـالغ بـر 60 مـ2 (بـازسـازی در 1372 ش) از مساجد کهن شمیران به شمار می‎آید («دزاشیب»، بش‍ ‎).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ همو، طبقات اعلام الشیعة (قرن 14)، مشهد، 1404 ق؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران)، به‎کوشش ایرج افشار، تهران، 1374 ش؛ دانش‎پژوه، محمدتقی، «جامع ناصری و قانون ناصری»، مجموعۀ سخنرانیهای دومین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، به‌کوشش حمید زرین‌کوب، مشهد، 1352 ش، ج 2؛ «دزاشیب»، کتاب اول (مل‍‌ )؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ معلم حبیب‎آبادی، محمدعلی، مکارم ‎الآثار، اصفهان، 1352 ش؛ ناظم‎الاسلام کرمانی، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، به‎کوشش علی‎اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، 1357 ش؛ نیز:

Ketabeavval,www.ketabeavval.ir/ Tehran/ 1392.aspxt%.22%.D… (acc. Jan.18, 2010).
حسن موسوی زاده