استاد جعفر معمار

استـاد جعفـر معمـار \ ostād jaʾfar-e meʾmār\ ، استاد جعفر خان کاشی (1276-1352 ق/ 1859-1933 م)، معروف به استاد جعفرِ حُر و ملقب به رستم معماران ایران، از معماران معروف و صاحب‌سبک تهران در اواخر دورۀ قاجار و پهلوی اول. 
در تاریخ معماری تهران و شمیران، از معماران زیادی نام برده می‌شود که استاد جعفر یکی از آنها ست؛ اما به‌رغم آثار برجسته، زندگی و حیات او در تاریخ معماری سنتی ایران در پرده‌ای از ابهام قرار دارد. برپایۀ اطلاعات پراکنده‌ای که از زندگی استاد جعفر باقی مانده، او زادۀ کاشان و فرزند استاد قاسم معمار (به روایت شفاهی معماران و اهالی این شهر، رمضان‌علی توپچی)، کدخدای کاشان است (بلاغی، 203) که برخی معماری کاروان‌سرای امین‌الدولۀ کاشان را به او نسبت می‌دهند (حلی). 
استاد جعفر که گفته می‌شود از سوی حسین خان سپهسالار ــ از رجـال و امـرای دورۀ ناصری ــ «حُر» خوانده شده، نزد معماران سنتی تهران و کاشان، ملقب به «رستم معماران ایران» است. او از شاگردان ماشاءالله پامناری و ابوالحسن معمار بوده است و معماران بنامی چون محمد شعرباف (پدر استاد اصغر شعرباف)، حاج رضا عشق‌آبادی، عبدالله و حسین لرزاده نیز از شاگردان او بوده‌اند. 

آثـار

استاد جعفر کاشانی عمدتاً به‌سبب آثار معماری برجای‌مانده از او در تهران و کاشان شناخته شده است. از زمان ورودش به تهران خبری در دست نیست، اما به نوشتۀ بلاغی، زمانی که او از کاشان به تهران آمد، از شهرتی خاص برخوردار نبود، چنان‌که بنّاهایی که دست‌اندرکار ساخت‌و‌ساز مسجد و مدرسۀ سپهسالار بودند، در آغاز، او را به کار نگرفتند و دست رد به سینه‌اش زدند تا اینکه استاد جعفر نزد سپهسالار رفت و از وی خواست تا مسئولیت ساخت بخشی از بنای مسجد یا مدرسۀ سپهسالار را به او واگذار کند. پس از آن سپهسالار مسئولیت ساخت راهرو مستراح این مجموعه را به استاد جعفر واگذار کرد. او نیز پرده‌ای روی آن قسمت کشید و شرط کرد کسی در کارش مداخله نکند. به نوشتۀ بلاغی، استاد جعفر پس از 25 روز، در این راهرو 7 سقف معلق مانند هفت‌کاسه را اجرا کرد. به همین سبب، سپهسالار یک عبا و مبلغ 100 تومان پول به او جایزه داد و به بنّاهای مدرسه و مسجد سپهسالار دستور داد که از آن پس، همه زیر دست او کار کنند (بلاغی، همانجا). 
در جایی دیگر گفته می‌شود زمانی که سپهسالار کار استاد جعفر معمار را در راهرو مستراح مدرسه و مسجد سپهسالار دید، از او خواست که برای ورودی آنجا طرحی بریزد که تا پیش از آن، اجرا نشده بود. سرانجام، استاد جعفر در این کار «کاسه‌سازی» را ابداع کرد که بعدها به یکی از اصول معماری سنتی ایران بدل شد. به همین سبب، از او به‌عنوان کسی که اصول اربعۀ معماری ایرانی را به اصول خمسه بدل ساخته است، نام می‌برند. تا پیش از استاد جعفر، معماری ایران با 4 اصل رسمی‌بندی، یزدی‌بندی، مقرنس یا قطاربندی، و گره‌سازی شناخته می‌شد و معماران سنتی معتقدند که او با منشعب‌کردن کاسه‌سازی از اصل رسمی‌بندی، اصل دیگری به این اصول چهارگانه افزود و کاسه‌سازی پس از او (پس از ساخت هشتی مسجد سپهسالار) در معماری ایران رواج یافت (حلی). 
دربارۀ همۀ کارها و آثار استاد جعفر مستندات زیادی در دست نیست، اما این نکته مسلم است که او افزون بر هشتی هفت‌کاسه و یزدی‌بندی ایوان شرقی مدرسۀ سپهسالار، مسئولیت اجرا، و نیز طراحی تعدادی دیگر از بناهای شاخص حکومتی دوران قاجار و پهلوی اول را بر عهده داشت که هریک جزو نمونه‌های شاخص معماری آن دوران به شمار می‌آیند؛ از آن جمله‌اند: تالار آیینۀ ساختمان محروقۀ مجلس شورای ملی، بنای سردر باغ ملی (نقشه و اجرا)، عمارت ناصرالدوله واقع در خیابان امیریه، کاخ گلستان، سردر سنگی، و طراحی مقرنسهای گنبد کاخ مرمر (لرزاده، 26، 41؛ شعرباف). 
از دیگر آثار شاخص استاد جعفر، کاخ سبز یا شهوند معروف به قصر سنگی در مجموعه کاخهای سعدآباد است. در زمان رضا شاه، ابنیۀ کاخ سعدآباد را در بالای تپه‌ای معروف به «تپۀ علیخان» به دستور او و نقشۀ استاد ساختند و با اینکه استاد جعفر در زمان ساخت کاخ سبز پیر شده بود، اما توان و تخصص او در کارش به اندازه‌ای بود که مهندسان آلمانی و انگلیسی‌ای که برای ساخت این کاخ به ایران آمده بودند، با دیدن طرح و نقشۀ استاد جعفر گفته بودند که با وجود او، دیگر نیازی به آنها نیست (بلاغی، همانجا؛ لرزاده، 69). 
افزون بر آثار باقی‌مانده از جعفرخان در تهران، در کاشان نیز آثاری از او بر جای مانده است و محراب شبستان تابستانی مسجد آقابزرگ، مقرنس آب‌انبار پنجه‌شاه، و نیز مقرنس مسجد حاج ملا احمد نراقی از کارهای منسوب به او ست («استاد ... »، بش‍‌ ). 
پیش‌کسوتان معماری سنتی ایرانی اغلب در این نکته اتفاق‌نظر دارند که آثار استاد جعفر معمار نقطۀ عطفی در تاریخ معماری ایران است. مجموعه‌ای از شاخص‌ترین بناهای اواخر دوران قاجار و نیز دوران پهلوی اول دلیلی بر این مدعا ست. 
یکی از شگردهای استاد جعفر این بوده که هنگام کار پرده‌ای روی کار می‌کشیده، و به همین سبب، بخشی از فنون مورد استفادۀ او حتى برای شاگردانش ناشناخته مانده است. از این معمار ایرانی، فرزندی بر جای نمانده، و شاید به همین دلیل است که به‌رغم آثار شاخصش، اطلاعات تاریخی مکتوبی از او وجود ندارد و هرچه هست، عمدتاً روایتهایی است که سینه‌به‌سینه، از شاگردان او نقل شده، و باقی مانده است (شعرباف). 
سرانجام، استاد جعفر در 85 سالگی درگذشت و در امامزاده‌ای در حدود وادی‌السلام قم دفن شد (لرزاده، 27). 

مآخذ

«استاد جعفرخان، معمار معروف به حر»، تحقیقات موزۀ مردم‌شناسی و خانۀ هنرمندان کاشان (نک‍ : مل‍‌ )؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت مرکزی و مضافات، قم، 1350 ش؛ حلی، اکبر (مدیر موزۀ مردم‌شناسی و خانۀ هنرمندان کاشان)، مصاحبه با مؤلف، 1389 ش؛ شعرباف، علی‌اصغر (استاد برجستۀ معماری سنتی)، مصاحبه با مؤلف، 1389 ش؛ لرزاده، حسین، ماجرای معماری سنتی ایران، در خاطرات استاد حسین لرزاده از انقلاب تا انقلاب، به کوشش حسین مفید و مهناز رئیس‌زاده، تهران، 1385 ش؛ نیز: 

Kashanart, www.kashanart.com\ modules.php?name= treeviw&op-view-node page&nid=30 (acc. Apr. 10, 2013). 
شیده لالمی