استل سومه وار

استـل سومـه‌وار \ estal-e sūmevār\ ، محـوطـه‎ای باستانی واقع در شرق نیکنام‎ده. 
این محوطه در°51 و ´44 و´´48 طول شرقی، و°35 و ´48 و´´58 عرض شمالی، در ارتفاع 980‘1 متری از سطح دریا و در فاصلۀ 800‘1 متری شرق روستای نیکنام‎ده لواسان در اراضی معروف به سماوا در دامنۀ جنوب غربی کوه خورندون و قلۀ درازچشمه واقع شده است.
اِستل یا اَستل مترادف کلمۀ استخر است و به محل یا گودال بزرگی گفته می‌شود که در آن آب ذخیره می‌کنند. استلها را عموماً در مظهر قنات یا چشمه‌هایی که آب کمی داشتند، احداث می‌کردند تا آب را طی چند روز، در آنها ذخیره کنند، و سپس با حجم زیاد در مزرعه یا باغ جاری سازند.
احتمالاً وجود چنین چشمه‌ای در کنار استل سومه‌وار موجب شده است تا هزاران سال پیش، انسان در این محل مستقر شود و زندگی خود را در آنجا پایه‌ریزی نماید. امروزه نیز مانند هزاران سال قبل، استخر بزرگی در ضلع جنوبی این تپۀ باستانی وجود دارد که آب چشمه را در خود ذخیره می‎کند و هفته‌ای یک‎بار راه‎آب آن را باز، و مزارع زیردست را آبیاری می‌نمایند.
تپۀ باستانی استل سومه‌وار، تپۀ منفردی است که از زمینهای اطراف حداکثر 10 متر بلندتر است. این تپه در دهانۀ تنگۀ کوچکی واقع شده که آبخیز آن سینه‌کش شرقی کوه مشرف بر آن است و حداکثر طول آن از 200 متر بیشتر نیست. احتمالاً در سده‌های گذشته، که میزان نزولات جوی و بارندگی بیشتر بوده، چشمه‌های بیشتر و پرآب‌تری در این محل وجود داشته است. سطح تپۀ محوطۀ باستانی استل سومه‌وار دارای وسعتی حدود 5 × 10 متر است، اما شواهد فراوانی وجود دارد که نشان می‎دهد در گذشته، این ابعاد بسیار بزرگ‎تر و وسیع‌تر بوده است. 
بخشی از این تپۀ باستانی برای توسعۀ زمینهای اطراف و بزرگ‎تر کردن استخر در سالهای قبل تخریب شده، و از میان رفته است. در قسمتهایی از تپه نیز به خیال واهیِ یافتن گنج، کاوشهای مکرر انجام گرفته که موجب تخریب، و انهدام بیشتر آن شده است. هرچند در استل سومه‎وار کاوشهای علمی باستان‌شناختی صورت نگرفته، اما از وضعیت آن پیدا ست که این محوطه به گمان قوی یک «ده‌قلعه» بوده است. تپۀ سمت شمالی محل استقرار حاکم محلی یا رئیس ایل، و دامنه‌های جنوبی آن که امروزه استخر در آنجا احداث شده، محل سکونت افراد عادی ایل بوده است. 
در زمینهای پایین‎دست تپه، شواهدی از گورهای تاریخی پیدا شده است که استقرار دائم در این منطقه را در اواخر هزارۀ اول ق‌م تأیید می‌نماید. هرچند تسطیح تپه و پیرامون آن با کمک ماشین‌آلات راه‎سازی و شخمهای عمیق در زمینهای اطراف و کاوشهای غیر مجاز در نقاط حساس تپه و محوطۀ باستانی، که شواهد معماری یا سنگ‎چین یا خاکستر و استخوان در آنها دیده می‌شد، موجب مخدوش‌شدن حقایق و اسناد تاریخی آنجا گردیده، اما هنوز مکانهایی در آن محدوده وجود دارد که دست‌نخورده بر جا مانده است و انجام کاوشهای علمی باستان‌شناسانه در آنها می‌تواند پرده از رازهای سربه‎مهر محوطۀ باستانی استل سومه‌وار بردارد. 
آنچه اکنون قطعی به نظر می‌رسد، این است که نمونه‌سفالهای مربوط به اواخر هزارۀ اول ق‌م و دوران تاریخی (ماد، هخامنشی، پارت و ساسانی) در این محل به فراوانی قابل رؤیت و مطالعه است؛ بنابراین، دست‎کم دیرینگی آن به حدود 3 هزار سال پیش می‌رسد. این محل مکان استقرار دائم و حاکم‌نشین بوده، و بر محوطه‌های استقراری آن دوران تا شعاع چند فرسخی حاکمیت داشته است. رقیب و همسایۀ ساکنان استل سومه‌وار را در دوران حیات و بالندگی می‌توان ساکنان تپه‌تلیان روستای کلان یا ساکنان تپه‌حصارک لواسان کوچک دانست.
این اثـر ارزشمند تـاریخی ـ فرهنگی در مهـر 1382 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، و مشمول قوانین حفاظتی شده است.

ناصر پازوکی طرودی