اسبول

اسبول \ osbūl\ ، یا اُسپول، اِسبول، اِسپول، در گویش محلی روستاهای رودبار قصران و لواسان، معادل شکاف عمیق کوه، حفرۀ طبیعی یا غار کم‌عمق در میان کوهها. 
در اطراف روستاها و شهرهایی که دارای کوههای صخره‌ای و سنگی هستند، مکانهایی به نام اسبول وجود دارند. در برخی موارد که کوهها دارای حفره یا اسبول (غار) طبیعی کوچک هستند و جنس صخرۀ کوه از لایه‌های رسوبی است، اهالی آن را می‌کَنند و عمیق‌تر، عریض‌تر و طویل‌تر می‌سازند و از آن به عنوان آغل گوسفند یا انبار علوفه و هیزم استفاده می‌کنند. در برخی از مناطق که کوههای اطراف و نزدیک روستا دارای صخره‌های نرم هستند، اهالی خود اقدام به حفر اسبول در کوه کرده و از آنجا به‌عنوان فضای مسقف استفاده می‌کنند. 
در بسیاری از روستاها این حفره‌های دست‌کنده را زاغه یا کوهل (کُهُل) می‌نامند. این زاغه‌های دست‌کنده را به شکلهای مختلفی می‌کَنند. بهترین و مناسب‌ترین این زاغه‌ها آنهایی هستند که به گفتۀ اهالی به شکل خرپشته یا پشت ماهی کنده می‌شود. سقف این زاغه‌ها دارای قوس جناغی تند بوده و بار سنگین‌تری را تحمل می‌کنند و مقاومت بیشتری دارند. کندن این نوع زاغه‌ها نیازمند تخصص و تبحر خاصی است. نوع دیگر زاغه‌ها آنهایی هستند که سقفشان به شکل نیم‌دایره است، و نوع سوم آنهایی هستند که سقف مسطح دارند. کندن این نوع آخر از انواع دیگر راحت‌تر، ولی مقاومت آن از بقیه کمتر است. 
در منطقۀ طالقان اسبولهایی وجود دارد که دارای ابعادی به طول حدود 30 تا 40 متر، ارتفاع دو متر و عرض دو تا 3 متر هستند. این اسبولها یا زاغه‌ها گنجایش استقرار بیش از 000‘1 رأس گوسفند را دارا هستند. در روستای گراب طالقان حداقل 3 نمونه از این اسبولها یا زاغه‌ها را می‌توان مشاهده کرد. نگارنده در منطقۀ لواسان و رودبار قصران، زاغه‌هایی از این نوع را مشاهده نکرده، اما حدود 18 نمونه اسبول طبیعی را که در برخی از آنها مداخلات انسانی دیده می‌شود، بازدید کرده است. مهم‌ترین این اسبولها عبارت‌اند از: 

1. اسبولهای شهر اوشان

واقع در فاصلۀ حدود دو کیلومتری شرق شهر اوشان و در بدنۀ دیوار صخره‌ای کوه. 

2. اسبول درۀ شکرآب

(ه‍ م). 

3. اسبول آهار

در سمت شمال غرب آهار و در حد فاصل مزرعۀ ده‌تنگه و کوه تاربیشه، و در موقعیت جغرافیایی °51 و ´25 و ´´25 طول شرقی، و °35 و ´57 و ´´30 عرض شمالی، و ارتفاع متوسط 000‘ 3 متر از سطح دریا. این اسبول به ابعاد دو متر عرض، 5/ 3 متر طول، ارتفاع 120 سانتی‌متر، و قطر دهانۀ 85 سانتی‌متر و کاملاً طبیعی است، اما کف آن بارها حفاری شده و خاک و سنگ حاصل از حفاری، داخل غار را پر کرده است. 

4. بند اسبول لالون

در حد فاصل میان روستای زایگان و لالون و حدود 200 متر بالاتر از بنای امامزاده عبدالله و در موقعیت جغرافیایی °51 و ´34 و ´´35 طول شرقی، و °35 و ´58 و ´´40 عرض شمالی و ارتفاع متوسط 400‘2 متر از سطح دریا، محلی وجود دارد که به آن بند اسبول می‌گویند. سبب این نام‌گذاری آن است که در سینه‌کش شرقی کوه تیزه‌بند (کوه سمت غرب رودخانۀ لالون)، اسبول (غار) نسبتاً کوچکی به ابعاد 1× 3× 5/ 12 متر وجود دارد که به صورت طبیعی شکل گرفته و اثر دخالت انسان در آن دیده نمی‌شود. در منطقۀ لالون افزون بر اسبول معرفی‌شده، 3 اسبول (غار) دیگر در اطراف روستا وجود دارد که اینها ست: الف ـ اسبول ورزاتنگه در ابتدای تنگۀ ورزا به ابعاد تقریبی 5/ 1× 3×20 متر؛ ب ـ اسبول بالای کوه لَت‌بن واقع در سمت شرق روستای لالون به ابعاد 2×2× 35 متر؛ ج ـ اسبول منطقۀ کورچال واقع در سمت جنوب شرق روستای لالون با ابعاد 2× 3×70 متر. ابعاد ذکرشده برای اسبولهای فوق، ابعاد حد وسط و میانگین است، زیرا هیچ غار یا اسبول طبیعی را نمی‌توان یافت که دارای ابعاد یکسان و خط مستقیم باشد. 

5. اسبول یا غارهای تنگۀ هملون

در میان تنگۀ هملون میگون که در جهت غربی ـ شرقی آبریز آن است، دو غار یا اسبول وجود دارد: اسبول اول در فاصلۀ یک کیلومتری دهانۀ تنگۀ هملون و در موقعیت جغرافیایی °51 و ´28 و ´´37 طول شرقی، و °35 و ´59 و ´´1 عرض شمالی و ارتفاع 400‘2 متر از سطح دریا واقع شده، و اهالی محلی آن را اسبول بزرگ می‌نامند. دهانۀ این غار حدود 3 متر، ارتفاع آن یک متر و طولش حدود 20 متر است. در جوانب داخلی این اسبول، اسبولهای کوچک فرعی دیگری نیز وجود دارد که شماری از آنها بزرگ‌تر و برخی کوچک‌ترند. اسبول دوم در فاصلۀ 700 متری غرب اسبول اول و در موقعیت جغرافیایی °51 و ´27 و ´´31 طول شرقی، و °35 و ´59 عرض شمالی و ارتفاع 477‘2 متر از سطح دریا واقع شده است. اهالی محلی این اسبول را اسبول کوچک می‌نامند، اما از اسبول اول بزرگ‌تر است. دهانۀ این غار حدود 5/ 2 متر، ارتفاع آن 5/ 1 متر و طولش حدود 25 متر است. ورودی این غار دارای فضای بزرگی به ابعاد 4×6 متر، و ارتفاع 5/ 2 متر است. راههای ورود به دالانهای متعدد داخل اسبول بر اثر حفاریهای غیرمجاز و انباشت توده‌های خاکِ حاصل از حفاری، مسدود شده است و امکان بازدید از آنها وجود ندارد. 
اسبولهای تنگۀ هملون به احتمال زیاد در گذشته مسکونی بوده‌اند و آثاری چون سفال، خاکستر، قطعات گچ و ساروج و تکه‌های آجر در لابه‌لای توده‌های خاک حاصل از حفاری آن یافت می‌شود. در قسمتهایی از اسبولهای تنگۀ هملون، آثار حجاری و کنده‌کاری برای بزرگ‌ترکردن فضای غار قابل تشخیص است. اسبول اول تنگۀ هملون از کف رودخانه حدود 5 متر، و اسبول دوم حدود 20 متر بالاتر است.

ناصر پازوکی طرودی