ارباب هرمز، عمارت

ارباب‌هرمز، عمارت \ emārat-e arbāb-hormoz\ ، بنایی مسکونی واقع در محلۀ تهران‌پارس که امروزه در داخل محوطۀ بوستان پلیس (بزرگراه وفادار، بعد از میدان قنات کوثر) قرار دارد. 
این عمارت متعلق به ارباب‌هرمز آرش از نیکوکاران و متمولان زردشتی است که درواقع آبادکنندۀ منطقۀ تهران‌پارس به شمار می‌رود (نک‍ : ه‍ د، تهران‌پارس). 

 دربارۀ سازندۀ عمارت ارباب‌هرمز و تاریخ ساخت آن آگاهی‌ای در دست نیست؛ اما براساس شواهد موجود، دیرینگی آن به اواخر دورۀ قاجار بازمی‌گردد. این بنا پیش از آنکه به تملک ارباب‌هرمز درآید، سکونتگاه، و درواقع تبعیدگاه ابوالقاسم خان بختیاری، فرزند لطفعلی خان امیرمفخم، رئیس ایل بختیاری بود. پس از مرگ امیر مفخم، اراضی وسیعی که بعدها تهران‌پارس خوانده شد، به مالکیت ابوالقاسم خان درآمد و او نیز بنابه مصالحی، مالکیت این املاک را به همسرش بی‌بی‌عظیمۀ بختیاری واگذار کرد. در 1327 ش، ارباب‌هرمز آرش این املاک را به نام خود و همسرش بانو پری آگاهی خریداری کرد و این منطقه را از آن پس، تهران‌پارس نام نهاد. 
پس از درگذشت ارباب‌هرمز در 1351 ش، فرزند او تهمتن، سرپرستی املاک و عمارتی را که محل زندگی او بود بر عهده گرفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و مهاجرت خانوادۀ هرمز آرش به خارج از ایران، املاک برجای‌ماندۀ او بدون سرپرست باقی ماند. در این سالها عمارت مسکونی ارباب‌هرمز متروک بود و چندی نیز از آن به‌عنوان انبار و اقامتگاه کارگران استفاده می‌شد تا آنکه پس از ثبت این عمارت در اسفندماه 1384 در فهرست آثار ملی به شمارۀ 610‘14، اقداماتی برای بازسازی آن صورت گرفت. 
عمارت ارباب‌هرمز در حال حاضر (1391 ش) در تملک شهرداری تهران است و یک دورۀ مرمت اساسی را می‌گذراند. در این عملیات قرار است با حذف الحاقات و تغییرات متأخر، ساختمان به وضعیت کالبدی اولیۀ خود بازگردد. این عمارت پس از مرمت، با کاربری جدید فرهنگی ـ هنری به حیات خود ادامه خواهد داد. 
عمارت ارباب‌هرمز پیش از شکل‌گیری محلۀ تهران‌پارس، در محدودۀ باغ اناری واقع در زمینهای مجیدآباد (ه‍ م) قرار داشت (ستوده، 2/ 748- 749). این باغ در نقشه‌ای قدیمی که در 1289 ش توسط مهندس عبدالرزاق بغایری ترسیم شده است، در محدوده‌ای به نام قلعۀ سردار قرار دارد (همو، 2/ 667). عمارت ارباب‌هرمز در حال حاضر در حاشیۀ غربی بوستان پلیس واقع است. این بوستان نیز در گذشته از زمینهای متعلق به ارباب‌هرمز بوده که در 1382 ش، با تغییر کاربری به فضای سبز عمومی تبدیل شده است. 
عمارت ارباب‌هرمز ساختمانی مستطیل‌شکل است که کشیدگی آن در راستای شرقی ـ غربی است. این بنا که به جریانهای ابتدایی نوگرایی در معماری ایرانی تعلق دارد، تلفیقی از کوشک ایرانی و سبک نئوباروک فرانسوی است. در کالبد ساختمان، همنشینی برخی عناصر وارداتی مانند گوشواره در کنار فضاهای سنتی همچون حوض‌خانه و سه‌دری، ترکیب جدید و جالب توجهی را پدید آورده است. از نمونه‌های مشابه این سبک معماری می‌توان به منزل قوام‌السلطنه و نیز منزل سردار اسعد بختیاری اشاره کرد. 
این عمارت در دو طبقه و با مصالح اولیۀ آجر، چوب و اندود گچ ساخته شده است. پوشش ساختمان به‌صورت شیروانی، با خرپای چوبی است. نمای خارجی بنا نیز از آجر و اندود گچ است. بازشوهای قدیمی ساختمان چوبی، و در و پنجره‌های متأخر فلزی است. تزیینات بنا تنها شامل گچ‌بری است که بیشتر در فضاهای داخلی بنا (در سقف تالارهای مرکزی دو طبقه) به چشم می‌خورد. البته با توجه به دیرینگی ساختمان و کشف طاقچه‌های تزیینی‌ای که در طی بازسازی بنا و در گمانه‌زنیها و لایه‌برداریها به دست آمده است، به نظر می‌رسد این عمارت در دوره‌های ابتدایی حیات خود دارای تزیینات بیشتری بوده است. 
بر پایۀ مطالعات صورت‌گرفته بر روی پلان ساختمان، مشخص شد که بنا به مرور زمان 3 مرحله تغییر را پشت سر گذاشته است. این تغییرات در قالب حذف و الحاقاتی انجام شده که افزون بر آسیب‌زدن به استحکام بنا، سبب برهم‌خوردگی قرینگی ساختمان در پلان نیز شده است. همچنین نمای ساختمان در جبهه‌های چهارگانه (به‌ویژه شمالی و شرقی) به‌سبب دخالتهای غیرهنرمندانه‌ای که بر کالبد ساختمان تحمیل کرده است، مشوش و ناهماهنگ می‌نماید. 
پلان بنا در وضعیت اصلی خود به شکل یک تالار مرکزی، دو راهرو شمالی ـ جنوبی در دو طرف تالار، و دو گوشواره در دو طرف راهروها بوده است. تالار به‌صورت یک سه‌دری بزرگ با تناسبات مربع است که از دو جبهه به ایوانهای شمالی و جنوبی بازمی‌شود. راهروها مانند یک پل ارتباطی، ایوان شمالی و جنوبی و همچنین تالار مرکزی و فضای گوشواره‌ها را به یکدیگر مرتبط می‌سازند. گوشواره‌ها به‌صورت دو اتاق متوالی‌اند که در راستای شمالی ـ جنوبی واقع شده‌اند. اتاقهای شمالی دارای پیش‌آمدگی از نما هستند و دیوارهای جانبی (شرقی و غربی) آنها به‌صورت پخ اجرا شده‌اند. اتاقهای جنوبی از طریق یک درِ میانی به اتاقهای شمالی مرتبط، و از جبهۀ مقابل (جنوبی) به ایوان بازمی‌شوند. 
این پلان در طبقۀ همکف نیز با همین تقسیمات و تناسبات اجرا شده است؛ اما در این طبقه به جای ایوان شمالی، یک راهرو شرقی ـ غربی قرار دارد. تالار مرکزی طبقۀ همکف دارای 8 ستون باربر با سرستونهای گچ‌بری شده است که به صورت 4 جفت در بخش میانی تالار قرار دارند. در جریان لایه‌برداریهای صورت‌گرفته بر روی عمارت ارباب‌هرمز، در این تالار یک حوض هشت‌وجهی از زیر لایه‌های خاک بیرون آمده که حاکی از وجود حوض‌خانه‌ای در این بخش از ساختمان در وضعیتهای پیشین آن است. در طی تغییراتی که بعدها در پلان عمارت اعمال شد، 4 اتاق در منتهاالیه شرقی و غربی (متصل به گوشواره‌ها) به این عمارت الحاق، و راه‌پله‌ای در فضای داخلی گوشواره‌ها تعبیه شد. در این تغییرات همچنین دیوار غربی تالار در طبقۀ فوقانی بنا حذف، و بدین ترتیب این تالار با راهرو غربی ادغام شد؛ اما این ادغام افزون بر از بین بردن تقارن در دو نیمۀ شرقی و غربی ساختمان، باعث از بین رفتن ترکیب فضاهای داخلی شده است. 
نمای اصلی ساختمان، نمای جنوبی است. در این نما ایوانی با تعدادی ستونهای باربر در طبقۀ فوقانی دیده می‌شود. کتیبۀ بالای بازشوهای تالار مرکزی، راهروها و اتاقها دارای آلتهای چوبی و شیشه‌های رنگی است، و نرده‌های حفاظ ایوان نیز طرح چلنگری دارند. دسترسی به ایوان همکف از طریق تعدادی پله که در راستای شمالی ـ جنوبی قرار دارند، امکان‌پذیر شده است. ایوان همکف فاقد ستون است و به جای آن جرزهای چهارگوش آجری، بار ناشی از طبقۀ فوقانی را تحمل می‌کنند. نمای جنوبی، تزیینات چندانی ندارد و تنها تزیینات مختصر گچ‌بری در سرستونها دیده می‌شود. همچنین در این جبهه از ساختمان، حوض مستطیل‌شکلی وجود دارد. در نمای شمالی بنا بیشترین دخالتها و تغییرات صورت گرفته است. در این نما بازشوهای قدی گوشواره‌ها کوچک شده و بازشوهای طبقۀ همکف با بی‌سلیقگی به‌صورت نرده‌ای فلزی کار شده‌اند. 
بخشهای الحاقی شرقی و غربی (متصل به گوشواره‌ها) نیز در تعداد و اندازۀ پنجره‌ها با یکدیگر قرینه نیستند. در طبقۀ فوقانی این نما ایوانی وجود دارد که دارای 4 ستون با سرستونهای گچ‌بری شده است. نمای غربی ساختمان، بدون پنجره و تماماً آجری، و نمای شرقی نیز آجری است و تعدادی پنجره به‌صورت پراکنده بر بدنۀ دیوار دیده می‌شود. 

مآخذ

ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1374 ش؛ گزارش ثبتی: عمارت قاجاری ارباب‌هرمز، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، تهران، 1384 ش؛ محمود کلایه، سعید، بررسی عمارت ارباب‌هرمز از منظر تاریخی و معماری، تهران، 1391 ش.

سیما طایفه