احمدشاهی، کاخ

احمدشاهی، کاخ \ kāx-e ahmad-šāhī\ ، قدیمی‌ترین بنـا و کاخِ بـاغ ـ موزۀ سعدآباد بـا تلفیقـی از معمـاری قاجاری و پهلوی (تأسیس: 1297 ش).
کاخ احمدشاهی قدیمی‌ترین کاخ از مجموع کاخهای هجده‌گانۀ مجموعۀ تاریخـی ـ فرهنگی سعدآباد است که اواخر سلطنت احمدشاه قاجار، در ضلع شمالی سعدآباد روی تپه‌علی‌خان، در بخش ترش‌محلۀ منطقۀ دربند ساخته شد. اگرچه در مورد تاریخچۀ آن اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما برخی منابع شروع ساخت این کاخ را 1297 ش اعلام کرده‌اند («هفت باغ ... »، بش‍ ). 

گفته می‌شود فرایند ساخت این کاخ، زمانی‌که رضاخان وزیر جنگ بوده، به پایان رسیده است؛ باوجوداین سلیمان بهبودی، پیشکار رضاشاه دراین‌باره در خاطراتش می‌نویسد: «پهلوی اول تپه علی‌خان والی را از سردار همایون والی در زمان سردار سپهی خرید. این باغ دارای دو عمارت بود؛ یکی از این دو عمارت همان کاخ احمدشاهی است. این عمارت قجریِ دو اشکوبه را سعدالدوله ساخت و به محمدعلی‌شاه هدیه کرد. پس‌ازآن، این عمارت به‌عنوان کاخ ییلاقی احمدشاه مورد استفاده قرارگرفت. افزون برآن، خانه‌ای درست جای کاخ شهوند [سبز[ کنونی، متعلق به شخص علی‌خان وجود داشت که خراب شد و قصر سنگی جای آن ساخته شد. باغهای مجاور این دو باغ نیز توسط پهلوی اول خریداری شد و کم‌کم به‌صورت باغی یکپارچه درآمد. بیشتر این باغها در ابتدا ویرانه بودند و به‌تدریج به‌صورت باغ سعدآباد کنونی درآمدند» («هفت باغ»، بش‍ ‌).
کاخ احمدشاهی اقامتگاه تابستانی و ییلاقی احمدشاه و نیز دیگر شاهزادگان قاجار بود. معماری این بنا از سبک بناهای دورۀ انتقال (فاصلۀ بین مشروطه و پهلوی) پیروی می‌کند و ترکیبی از معماری دوران قاجار و پهلوی در آن دیده می‌شود. در بسیاری از منابع از کاخ احمدشاهی به‌عنوان یکی از زیباترین کاخهای سعدآباد نام‌ برده شده، تاجایی‌که طراحان کاخ سبز نیز تحت‌تأثیر معماری این بنا بوده‌اند. کاخ احمدشاهی دارای دو ایوان است که از یک‌سو مشرف به کوه، و از سوی دیگر مشرف به شهر است و از این نظر با بناهای هم‌دوره‌اش ــ کـه اغلب بـا یک ایوان طراحـی می‌شدند ــ متفاوت است («نگاهی ... »، بش‍ ؛ «این کاخ ... »، بش‍‌ ).
با وجود اینکه دو سال پس‌ از انقلاب 1357 ش به ‌موجب مصوبۀ شورای انقلاب، مجموعۀ 110 هکتاری سعدآباد همراه با کلیۀ کاخها، ساختمانها، تأسیسات و امکانات برای تغییر کاربری فرهنگی در اختیار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرارگرفت و بسیاری از بناهای آن به موزه تبدیل شدند، محوطۀ کاخ احمدشاهی و استخر مجاور آن به دلیل حضور نیروهای نظامی و سپاهی تاکنون جدا از این مجموعه اداره می‌شود (شهرابی، بش‍ ؛ تحقیقات ... ).
براساس اطلاعات و مدارک موجود، از 1359 ش پادگان امام علی (ع) در قسمت شمالی مجموعه که پیش از انقلاب محل استقرار گارد جاویدان بود و از نظر فضا و نوع ساختمان‌سازی، نظامی به‌شمار می‌رفت، مستقر شد و به‌تدریج به دلایل نامعلومی بر تصرفات خود افزود تا جایی که در 1363 ش بخشی از نیروهای بسیج خواهران را در محدودۀ کاخ و استخر احمدشاهی مستقر، و از 1377 ش به بعد با احداث دیواری آجری به قطر 30 سانتی‌متر اقدام به جداسازی کامل این بنا و استخر آن از محوطۀ سعدآباد کرد ( گزارش ... ، 1).
در 1380 ش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی پیشنهاد کرد تا کاخ احمدشاهی به موزۀ امام علی (ع) تبدیل شود که این ایده هم محقق نشد (همانجا). در 1383 ش، کارشناسان میراث فرهنگی برای نخستین‌بار اجازۀ بازدید از کاخ احمدشاهی را دریافت کردند، و پس‌ از بازدید، اعلام نمودند که ضلع شمال‌غربی این بنا بیش‌ از سایر قسمتها آسیب دیده و ساختمان نیازمند مرمت است. اگرچه همان زمان براساس رأی دادسرای نظامی مقرر شد تا نیروهای بسیج خواهران برای مرمت این کاخ را تخلیه کنند، تاکنون این امر میسر نشده است («بسیج ... »، بش‍ ‌).
کاخ احمدشاهی همراه با دیگر کاخهای مجموعۀ سعدآباد در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده، اما به سبب عدم دسترسی کارشناسان میراث فرهنگی به این بنا امکان مستند‌سازی و تهیۀ پروندۀ ثبتی کامل برای آن تاکنون ممکن نشده است (تحقیقات). این کاخ که به‌ سبب تصرفهای غیراصولی و خارج از چهارچوبِ ضوابط نگهداری بناهای تاریخی پس از 1357 ش تاکنون در معرض دگرگونی و تخریب قرار داشته، بخشی از هویت خود را از دست داده است («بسیج»، بش‍‌ ).

مآخذ

«این کاخ احمدشاه است»، روزنامۀ ایران، تهران، 1380 ش، س 7، شم‍ 848‘1؛ «بسیج خواهران از کاخ احمدشاهی می‌رود»، خبرگزاری میراث فرهنگی (نک‍ : مل‍‌ )؛ تحقیقات میدانی مـؤلف؛ شهرابی، فرناز، مجموعۀ سعـدآباد، روابط عمومی کاخ ـ موزه‌های سعدآباد، تهران، 1387 ش؛ گزارش وضعیت کاخ احمدشاهی در مجموعۀ سعدآباد تهران، دفتر سیاسی و فرهنگی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی (معاونت پژوهشی)، تهران،1380 ش؛ «نگاهی به مجموعۀ تاریخی فرهنگی سعدآبـاد»، دوران (نک‍ : مل‍‌ )؛ «هفت‌باغ به هم پیوست و سعدآباد شد»، خبرگزاری میراث فرهنگی (نک‍ : مل‍‌ )؛ نیز:

Chn (1), www.chn.ir/ news/ Print/ ?Section=2&id=8346 (acc.Dec.2,2008);Chn(2)ibid,28556(acc.Feb.18, 2009); Dowran, www. dowran.ir/ show.php?id=53436499. 
شیده لالمی