آنغوزه

آنغوزه \ ānqūze\ ، یا اَنقوزه، صمغ سفیدرنگی که از تیغ‌زدن و بریدن ریشه یا پایین ساقۀ گیاه اَنگِدان یا اَنجِدان به دست می‌آید. 
انگدان گیاهی علفی و چندساله است که ریشه‌ای راست، گوشتی، و نسبتاً ضخیم و برگهای دندانه‌دار، بزرگ، و به درازای حدود نیم متر دارد. این گیاه در سالهای نخست رویش، ساقۀ قابل مشاهده‌ای ندارد و برگهای آن روی زمین گسترده است، اما به‌تدریج رشد می‌کند و بلندی آن به حدود دو متر می‌رسد. گلهای گیاه انگدانْ زردرنگ و مجتمع، به صورت گل‌آذین است و میوه‌های آن دوفندقه‌ای، بیضی‌شکل، و به رنگ سیاه‌اند. 
با تیغ زدن ریشه یا پایین ساقۀ این گیاه در فصل بهار، صمغ سفیدرنگی از آن بیرون می‌آید که به مرور زمان و در مجاورت هوا غلیظ و خشک می‌شود که به آن آنغوزه می‌گویند (خوش‌بین، 1/ 37؛ میرحیدر، 6/ 359؛ زرگری، 2/ 592-593). این صمغ که طعمی گس و تلخ، و بویی بسیار تند دارد، در کتابهای طب سنتی به نامهای حلتیت و صمغ الانجدان شناخته می‌شود (میرحیدر، 6/ 358). 
ترکیبات شیمیایی آنغوزه شامل حدود 6٪ رزین، 20٪ صمغ، 5٪ اسانس (بیشتر از ترکیبات فلوره)، اسید فرولیک، آزارزینوتانول، آزولین، موسیلاژ، باسورین و وانیلین است (خوش‌بین، 1/ 38). آنغوزه بیشتر در زمینهای بایر، خشک، و آهکی مناطق گرم آسیا می‌روید. این گیاه در مراتع، از خوراکهای مورد علاقۀ گوسفندان است و موجب پروار شدن دام می‌شود، اما گوشت آن را کمی بدبو می‌کند (میرحیدر، 6/ 359). 
امروزه آنغوزه، به دو گونه در دسترس است: نوع اول، مرغوب، تمیز، و بدون خار و خاشاک است که آنغوزۀ اشکی خوانده می‌شود و به اندازۀ نخود، و به رنگ زرد مایل به قرمز است. نوع دوم، آمیخته با شن، خار و خاشاک، و به آنغوزۀ توده‌ای معروف است و رنگ قرمز و قهوه‌ای دارد. در کتابهای طب سنتی و گیاهی، از آنغوزه به‌طورکلی با دو نام یاد می‌شود: آنغوزۀ سفید یا حلتیت طیب که از انگدان طیب گرفته‌می‌شود، و آنغوزۀ سیاه یا حلتیت منتن که از انگدان منتن به‌دست می‌آید (عقیلی، 175). براساس این منابع، از آنغوزه به صورت گونه‌های مختلف دارویی همچون پودر، شیر، تنتور، قرص (حَب)، روغن، تنقیه، دم‌کردۀ انگدان، دم‌کردۀ ریشۀ انگدان و جوشاندۀ ریشۀ آن استفاده می‌شود (خوش‌بین، 1/ 38- 39؛ میرحیدر، 6/ 360؛ زرگری، 2/ 594). 
از دیدگاه طب قدیم ایران، طبع آنغوزه بسیار گرم و نسبتاً خشک است (میرحیدر، 6/ 361؛ جرجانی، 2/ 184) و خواص آن اینها ست: کرم معده و روده را از بین می‌برد و برای درمان یبوست مؤثر است، قاعده‌آور است، آسم و تنگی نفس را برطرف می‌کند، برای نقرس و درد اندام سودمند است، بیماریهای عصبی و تشنج را بهبود می‌بخشد و برای درمان صرع در کودکان مفید است (خوش‌بین، 1/ 39؛ میرحیدر، جرجانی، همانجاها؛ نفیسی، 121)؛ در صورتی که روی دندان خراب گذاشته شود، درد دندان را متوقف می‌کند (رازی، 20/ 58). 
از تنتور آنغوزه نیز برای درمان فلجِ بخشهای مختلف بدن و ستون فقرات استفاده می‌شود. برای برطرف کردن وِزوزِ گوش، مقداری از آنغوزه را با روغن زیتون می‌جوشانند و چند قطره از آن را در گوش می‌ریزند. روغن آن برای تقویت نیروی جنسی نیز استعمال می‌شود. ضماد آنغوزه به‌منظور جلوگیری از ریزش مو به کار می‌رود. نوشیدن جوشاندۀ ریشۀ انگدان برای رفع دردهای رماتیسمی و برطرف کردن میگرن مفید، و ادرارآور و اندکی مسهل است. ترکیب آن با روغن زیتون، پادزهر مؤثری برای عقرب‌زدگی است. نوشیدن تنتور ریشۀ انگدان نیز برای از بین بردن نفخ و گاز شکم مناسب است (خوش‌بین، 1/ 40؛ رازی، همانجا؛ میرحیدر، 6/ 362). آنغوزه به‌سبب بوی نامطبوعش بیشتر به صورت حَب یا تنقیه استعمال می‌شود (همانجا). 
به‌سبب طبع گرم آنغوزه، زیاده‌روی در استفاده از آن برای کبد زیان‌آور، و بهتر است که با زرشک، انار و یا انیسون میل شود. مصرف آن برای زنان باردار و شیرده مناسب نیست؛ همچنین استفادۀ درازمدت از آن ممکن است سبب سرگیجه و تهوع شود که در این صورت، باید مصرف آن را به‌سرعت متوقف کرد (خوش‌بین، همانجا). گیاه انگدان در برخی از دامنه‌های جنوبی کوهستان توچال ازجمله دارآباد، در ارتفاع 000‘1 تا 500‘1متری از سطح دریا می‌روید (پاشا). 

مآخذ

پاشا، علی‌اصغر (کارشناس مسائل طبیعت‌گردی)، مصاحبه با مؤلف؛ جرجانی، اسماعیل، ذخیرۀ خوارزمشاهی، به کوشش محمدرضا محرری، تهران، 1382 ش؛ خوش‌بین، سهراب، گیاهان معجزه‌گر، معرفی 250 گیاه دارویی، تهران، 1389 ش؛ رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‌پور، تهران، 1384 ش؛ زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، 1367 ش؛ عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، 1371 ش؛ میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، 1373 ش؛ نفیسی، علی‌اکبر، پزشکی نامه، تهران، 1355 ش. 

علیرضا بنی جانی