آل ثانی

آلِ ثانی، سلسله‎ای منسوب به ثانی بن محمد که از اواسط سدۀ 13ق /   19م به‌تدریج نیرومند شدند و حکومت شبه‌جزیرۀ قَطَر را در دست گرفتند و تاکنون نیز در آنجا فرمان می‎رانند.
نیاکان آل ثانی از طریق قبیلۀ معاضید منشعب از قبیلۀ وُهبه که خود از بنی حَنْظَله جدا گشته است، به بنی‎تمیم نسب می‎برند (حمزه، 140). آنان نخست در شرق نجد می‎زیستند و با آل شیخ و محمد ‎بن عبدالوهاب، از طریق نیای مشترکشان عمرو بن مِداد خویشاوندند. عمرو بن مداد دوازدهمین نیای ثانی بن محمد و دهمین نیای محمد بن عبدالوهاب است (ابوناب، 85). نیاکان این خاندان در سدۀ 11ق /  17م با عموزاده‎هایشان خاندان مَعَد و آل بوگواره از روستای عُشَیْقر در الوَشْم، بخش شرقی نجد، به حرکت درآمدند و در واحۀ جَبْرین یا یَبْرین در 200 میلی جنوب غربی شبه‌جزیرۀ قطر سکنی گزیدند، اما اندکی بعد آن ناحیه را ترک گفتند و نخست به اَلسکک در جنوب قطر رفتند و از آنجا به سوی الروَیْس والزباره کوچیدند (ابوحاکمه، «رشد دولتهای خلیج»، 45؛ ابوناب، 85). چنین می‎نماید که خشکسالی عربستان مرکزی در همان روزگار، سبب مهاجرت آنان از نجد (ابوحاکمه، «تاریخ شرق شبه جزیرۀ عرب»، 50) و مهاجرتهای متعدد دیگری شد که تأثیر بسیاری در آیندۀ پاره‎ای از مناطق ساحلی خلیج‎فارس بر جای نهاد. از آن پس تا سدۀ 13ق /  19م که شبه‌جزیرۀ عربستان و کرانه‎های خلیج‎فارس یکی از مهم‌ترین و پرمخاطره‎ترین دورانهای سیاسی خود را می‎گذراندند، آگاهی چندانی از این خاندان در دست نیست. استیلای رو به ضعف امپراتوری عثمانی در منطقه، همراه با افزایش نفوذ بریتانیا در خلیج‎فارس و دریای عمان برای تضمین سلطۀ خود بر هند، نیرو گرفتن پاره‎ای از قبایل و خاندانهای عرب و به‎ویژه برآمدن آیین جدید وهابی که می‎رفت تا بخش بزرگی از شبه جزیرۀ عربستان را به زیر سلطه کشد، از علل مهم تحولات سیاسی و جغرافیایی منطقه بوده است. در اواسط سدۀ 13ق /  19م میان آل‌خلیفه که از سالیان پیش بر قطر چیره شده بودند، و آل سعود که در پی تسخیر سراسر شبه‌جزیرۀ عربستان بودند، بر سر استیلا بر منطقه نزاع بود تا در 1259ق /  1843م سعودیان چیره شدند و راه را برای آل ثانی هموار ساختند (غرایبه، 1 /  376). اگرچه محمد بن ثانی سالها پیش از این تاریخ برای دست یافتن بر بخشهایی از قطر و فرمانروایی بر آن کوششهایی کرده بود، از این تاریخ به بعد است که آل ثانی در تاریخ منطقه ظاهر شدند و پس از طی بیش از یک قرن به یکی از بزرگ‌ترین خاندانهای حاکم در امارت حاشیۀ سفلای خلیج‎فارس تبدیل گشتند. مهم‌ترین افراد این خاندان عبارتند از:
1. محمد بن ثانی (د 1295ق /  1878م). وی پس از پدر به ریاست قبیلۀ معاضید (قلعه‌جی، 659) و رهبری خانواده دست یافت (ابوناب، 85, 86) و برخلاف آل خلیفه که قطر را جزء مستملکات خود می‎دانستند، بلافاصله پس از پیروزی سعودیان بر آل خلیفه در 1259ق /  1843م به اطاعت آنان گردن نهاد. با آنکه آل خلیفه در قطر ماندگار شدند و گفته‎اند که محمد از سوی آنان به حکومت دوحه منصوب شد (ابوحاکمه، «رشد دولتهای خلیج»، 45)، ولی محمد آشکارا دل با سعودیان داشت و بارها کوشید تا خود را از استیلای آل خلیفه برهاند (قدوره، 94، 95). شاید هم تهاجم عبدالله بن فیصل سعودی به قصد غارت قطر در 1275ق /  1859م (قائم‌مقامی، 29) به دعوت محمد بن ثانی صورت گرفته باشد. سرانجام این کوششها به یک سلسله پیکارها میان آل ثانی و آل خلیفه منجر گردید. در 1282ق /  1865م محمد بن خلیفه به دستیاری شیخ ابوظبی در جنگی دریایی محمد بن ثانی را مغلوب کرد و او را وا داشت که هر‌ساله به آل‌خلیفه خراج دهد (زرین قلم، 132). با این‌همه آل ثانی از مبارزه با سلطۀ آل خلیفه دست برنداشتند. وقتی شیخ قاسم پسر شیخ محمد بن ثانی بر ضد استیلای بحرینیان سر به شورش برداشت، شیخ محمد‌بن خلیفه نیز برادر خود شیخ علی را به دوحه فرستاد و او دست به کشتار و غارت زد. شیخ قاسم برای صلح به بحرین رفت (1284ق /  1867م) ولی شیخ محمد بن خلیفه او را به زندان افکند (ریحانی، 2 /  270-271). قطریان برای نجات قاسم به بحرین تاختند، ولی در پیکاری دریایی که در دامسه به وقوع پیوست شکست خوردند و عقب نشستند (همو، 2 /  271)، اما سرانجام تنی چند از نزدیکان شیخ بحرین را اسیر کردند و در برابر آزادی آنان، قاسم را از بند رهاندند (غرایبه، 1 /  259؛ ابوناب، 87). اندکی بعد شیخ محمد بن خلیفه به بهانۀ جمع‌آوری مالیات، و به روایتی به کمک شیخ زاید امیر ابوظبی، به دوحه تاخت و دست به کشتار و غارت زد (نشأت، 270؛ ابوناب، 88). کلنل پلی نمایندۀ انگلستان در خلیج‎فارس که برای به دست آوردن جای پایی در قطر مترصد فرصتی بود، دخالت کرد و شیخ محمد را به عقب‎نشینی وا داشت. بدین ترتیب وی به استقرار «مناسبات اتحاد» با قطر توفیق یافت (لوتسکی، 225) و بر اساس پیمانی که در 1285ق /  1868م با محمد بن ثانی منعقد ساخت، مقرر شد که شیخ به واسطه و ضمانت بریتانیا به بحرین خراج دهد و خود در یکی از مناطق ساحلی سکنێ گزیند و در امور بحرین دخالت نکند و اختلافاتش را با همسایگان به نمایندۀ انگلستان ارجاع دهد و نظر او را بپذیرد و از هر عملی که صلح دریایی را به خطر اندازد، خودداری ورزد (لاریمر، I /  801؛ ابوناب، 88, 89). کلنل پلی همچنین دربارۀ پی‌آمدهای نقض عهد به شیخ قطر هشدار داد.
دوران حکومت محمد بن ثانی، به‎ویژه پس از عقد این قرارداد، با تاریخ زندگی و حکومت پسرش شیخ قاسم سخت درآمیخته است، چنان‌که به روشنی نمی‎توان پایان دوران حکومت محمد و آغاز حکومت قاسم را تعیین کرد. اما چنین می‎نماید که شیخ محمد پس از 1285ق /  1868م، عملاً رشتۀ کارها را به پسرش سپرد و حتێ گفته‎اند که ریاست قبیله را نیز به او وا گذاشت (زرکلی، 6 /  19؛ قس: غرایبه، 1 /  259). از این‎رو شاید رها ساختن آل ثانی از قید نفوذ و سلطۀ آل خلیفه به کمک عثمانیان در 1289ق /  1872م و انتساب آن به محمد بن ثانی (ابوحاکمه، «رشد دولتهای خلیج»، 45) خالی از تسامح به نظر نمی‎رسد، چه در آن هنگام شیخ قاسم طرف مذاکره با نمایندۀ عثمانی بود نه شیخ محمد و وی حتێ سلطۀ ترکان را نیز نپذیرفت و به‌رغم پیمان پسر با آنان، برافراشتن پرچم عثمانی بر فراز خانه‎اش خودداری کرد (لاریمر، I /  802).
2. قاسم بن محمد بن ثانی (د 1331ق /  1913م). وی یکی از بزرگ‌ترین امیران آل ثانی است که پس از مبارزات بسیار، در دوحه دولتی مستقل بنیاد نهاد. قاسم در روزگاری که پدرش با آل خلیفه درآویخته بود، فعالیتهای بسیاری از خود نشان داد و در پیکار با بحرینیان شرکت جست. پس از انعقاد پیمان در 1285ق /  1868م میان محمد بن ثانی و دولت بریتانیا که منجر به گوشه‎نشینی شیخ محمد شد، قاسم نیروی بیشتری یافت و ظاهراً به تشویق و فرمان پدر، رشتۀ کارها را در دست گرفت. با این‌همه برخی آغاز حکومت رسمی او را 1293ق /  1876م دانسته‎اند که از سوی عثمانیان به حکومت دوحه منصوب شد (همو، I /  804) و بعضی نیز تاریخ مرگ محمد بن ثانی در 1295ق /  1878م را آغاز حکومت قاسم شمرده‎اند (ابوحاکمه، «رشد دولتهای خلیج»، 45).
روزگار حکومت قاسم، با فعالیت ترکان عثمانی برای تجدید نفوذ خود در کرانه‎های جنوبی خلیج‎فارس، و رقابت با دولت بریتانیا همزمان بود. مدحت‌پاشا فرماندار بغداد با این عقیده که دولت عثمانی به جای متصرفات از دست رفته‎اش در اروپا می‎بایست سلطۀ خود را در شرق و سواحل خلیج‎فارس گسترش دهد، تصمیم به تصرف نجد، اَحْساء، بحرین، کویت و قطر گرفت (نشأت، 353). در 1288ق /  1871م پس از اشغال احساء و قطیف توسط نیروهای عثمانی و تعیین عبدالله بن فیصل سعودی به عنوان «قائم‌مقام» عثمانی در نجد، مدحت پاشا ادعا کرد که مناطقی چون بحرین، قطر، ساحل عمان و سلطان‎نشین مسقط نیز جزء قلمرو او به شمار می‎رود (کلی، 142)، و اگرچه باب عالی پس از اعتراض بریتانیا، به رد ادعای مدحت پاشا پرداخت، اما پس از مذاکراتی میان شیخ قاسم و هیأت نمایندگی عثمانی شیخ پرچم آن دولت را در قلمرو خود به اهتزاز درآورد، و در ذیقعدۀ 1289ق /  ژانویه 1872م نیز پادگانی از سربازان عثمانی در دوحه تأسیس شد (لاریمر، 1 /  802-803 قس: 1 /  260؛ بونداروفسکی، 84). شیخ قاسم که برای مقابله با نفوذ بریتانیا به یاری مدحت پاشا امیدوار شده بود، با عهده‎دار شدن نقش رهبری اجتماعی و دینی مردم کوشید تا آنها را به اتحاد فرا خواند و نزاعهای قبیله‎ای را از میان بردارد (ابوناب، 91). گفته‌اند که قاسم از همان وقت از سوی عثمانیان به عنوان «قائم‌مقام» آن دولت در قطر منصوب شد (کرزن، 2 /  541؛ ابوناب، 92). در‌واقع گرایش شدید شیخ قاسم به عثمانیان بدان معنی بود که موافقت‌نامۀ 1285ق /  1868م انگلستان با شیخ محمد از نظر وی ارزش ندارد. در این زمان شیخ قاسم با نیرویی که یافته بود توانست گامهایی در جهت تثبیت حاکمیت خود بردارد، اما کوششهایی همچون دوباره‌سازی بنادر زُباره و عُبَید با مخالفت شدید آل خلیفه و مشکل‌تراشیهای انگلستان که شیخ قاسم را دست‌نشاندۀ خویش نمی‎دید روبه‎رو شد. از همین روست که برخی از نمایندگان انگلیسی در خلیج‎فارس او را مردی موذی و فاقد ثبات اخلاقی و فرصت‌طلب (کرزن، 2 /  541) و حتێ از زمرۀ دزدان دریایی شمرده‎اند (لاریمر، I /  804). با این‌همه، ستوان فریزر دستیار «نمایندۀ مقیم» بریتانیا که در 1292ق /  1875م از دوحه دیدار کرد، با اعتراف به تزلزلی که به واسطۀ نفوذ عثمانیان در دوحه بر نیروی انگلیس در خلیج‎فارس وارد آمده، معتقد بود که شیوخ آل ثانی چندان از ترکان دلخوش نیستند، ولی از بیم اخراج و تبعید به استانبول، ناخشنودی خویش را آشکار نمی‎سازند (همانجا).
ظاهراً در همین سال بود که عثمانیان به دلایلی تصمیم گرفتند نیروهای خود را از خلیج‎فارس خارج سازند و شیوخ محلی در مناطق مذکور زیر نظر آن دولت به حکومت پردازند (نشأت، 358). شاید این تصمیم سبب شده باشد که قاسم به انگلستان گرایش یابد. در واقع موضع او در برابر انگلستان و عثمانی، خاصه پس از مرگ پدرش در 1295ق /  1878م و رسمیت یافتن حکومت او متناقض به نظر می‎رسد. این معنی شاید ناشی از ضعف و قوتی باشد که پی‌درپی بر سلطۀ عثمانی و انگلستان در خلیج‎فارس وارد می‎شده است. به گزارش لاریمر (I /  809) شیخ قاسم در ربیع‎الآخر 1298ق /  مارس 1881م با نمایندۀ بریتانیا تماس گرفت و از محدودیت قلمرو خویش شکایت کرد، در حالی که همو در جای دیگر گفته است که شیخ قاسم در ذیقعدۀ

1298ق /  سپتامبر 1881م به آزار بازرگانان هندی ـ انگلیسی دوحه پرداخت و اگرچه کار به مصالحه انجامید، اما در سال بعد مراکز تجاری آنان را بست و به اعتراض بریتانیا توجهی نشان نداد (لاریمر، I /  811). انگلیسیان به عنوان مقابله، او را به وارد آوردن خسارت به کالای اتباع هندی خود متهم ساختند و وادارش کردند که مبلغی غرامت دهد (ابوناب، 93). ظاهراً در همین هنگام بود که کلنل راس نمایندۀ بریتانیا به دولت متبوع خود پیشنهاد کرد که شیخ قاسم را به شناسایی موافقت‌نامۀ 1285ق /  1868م وا دارد، اما حکومت انگلیسی هند به این سبب که چنین عملی ممکن است مشکلاتی در روابط آنها با عثمانی به بار آورد، فقط به پذیرش شفاهیِ آن موافقت‎نامه از سوی شیخ بسنده کرد. این کار به انجام رسید و سرانجام شیخ قاسم به‌رغم طرفداری از عثمانیان، پذیرفت که از جنگ دریایی با همسایگان بپرهیزد و اختلافات خود را با آنان به نمایندۀ بریتانیا ارجاع دهد (لاریمر، I /  811). در پی همین موافقت در محرم 1299ق /  دسامبر 1881م قاسم به سبب اختلافی که با امیر ابوظبی بر سر خُورالعَدید داشت، آمادۀ حمله بر او شد. اما به توصیۀ نمایندۀ انگلستان از این تصمیم بازگشت. همچنین در 1303ق /  1886م خواست با پشتیبانی عثمانیان خورالعدید را اشغال کند، ولی این بار نیز انگلیسیان مانع شدند (کلی، 146). با این‌همه به نظر می‎رسد که شیخ قاسم چندان به مفاد عهدنامه پایبند نبود، زیرا در 1304ق /  1887م انگلیسیان غرامت هنگفتی از او به سبب شرکت در عملیات دریازنی بر ضد کشتیهای بحرینی مطالبه کردند (نشأت، 358). شگفت است که قاسم در همین حال به مخالفت با عثمانیان برخاست و برای خنثێ کردن فعالیت آنها که می‎خواستند دفتری گمرکی در قطر بگشایند دوحه را ترگ گفت (1304ق /  1887م). این کار باعث پریشانی امور شد و بدویان بنی هاجِر بازار شهر را غارت کردند (لاریمر، I /  806). شاید همین معنی باعث شده باشد که شیخ ابوظبی، بزرگ‌ترین امیر تحت‎الحمایۀ عمان مُتَصالحه، که از مدتها پیش با شیخ قاسم اختلاف داشت، قبایل متحد خویش را بر ضد او بسیج کند و گروهی از افراد قبایل بوشَعر به دوحه بتازند. در یکی از زد و خوردهایی که در این میان درگرفت فرزند شیخ قاسم کشته شد. شیخ قاسم به رغم آنکه پذیرفته بود اختلافات خود را با همسایگانش به نمایندۀ بریتانیا ارجاع دهد، ابتدا از عثمانیان احساء مدد جست و سپس به دربار استانبول روی آورد، ولی چون در اثر فشار سفیر بریتانیا در باب عالی، پاسخ مساعدی دریافت نکرد (بونداروفسکی، 88). از ابن رشید امیر نجد یاری خواست (کرزن، 2 /  542) و گویا با یاری ابن سَبْهان نایب ابن رشید در ریاض و عبدالرحمان بن فیصل دوحه را باز پس گرفت و به الضُفْرَة ولِوى تاخت و دست به قتل و غارت گشود (کلی، 146). اما چون ابن رشید یاری خویش را قطع کرد و شیخ قاسم نتوانست به تنهایی با قبایلی که امیر ابوظبی بسیج کرده بود درآویزد، به قلمرو خود بازگشت (همو، 147). در این میان عثمانیان برای تجدید دوستی با شیخ قاسم دست به فعالیت زدند. نافذ پاشا والی بصره از دوحه دیدار کرد و به شیخ وعدۀ اعطای لقب و نشان داد و اندکی بعد نیز پادگان نظامی عثمانی در آنجا برپای شد (لاریمر، I /  806). با این‌همه شیخ قاسم هیچ‌گاه آشکارا و مستقیم نفوذ عثمانیان را نپذیرفت، و آنگاه که دولت عثمانی از اصول سیاسی مدحت پاشا عدول کرد، تردیدی در مخالفت با عثمانیان به خود راه نداد. محمدحافظ پاشا فرمانده نیروهای عثمانی در احساء نیز به کمک برخی از مخالفان آل ثانی چون قبیلۀ عجمان و کویتیها به رهبری شیخ مبارک آل صباح به قطر لشکر کشید و چون به دوحه رسید از شیخ قاسم خواست که به نزد او آید. شیخ که در آن وقت خارج از شهر در روستای وَجبَة ساکن بود، برادر خود احمد را به نزد پاشا فرستاد و از عدم حضور خود پوزش خواست، ولی حافظ‌پاشا خشمناک از این رفتار، احمد را با همراهانش توقیف کرد و نیرویی به وجبة فرستاد. در رمضان 1310ق /  مارس 1893م میان آن دو پیکاری درگرفت و شیخ قاسم نیروهای عثمانی را به سختی درهم شکست (ابوناب، 93, 94). وی پس از این پیروزی کوشید تا عثمانیان را از احساء هم بیرون کند، ولی توفیق نیافت (زرکلی، الاعلام، 6 /  19).
سلطان عبدالحمید دوم هراسناک از نیرو یافتن شیخ قاسم و احتمال شورش سراسری بر ضد عثمانیان، حافظ پاشا را عزل کرد و نماینده‎ای به نزد شیخ قاسم فرستاد، این مذاکره به صلح انجامید (ابوناب، 95). در همین روزگار شیخ قاسم برآن شد تا به کین‎خواهی از آل خلیفه که از دیرباز با او سر ناسازگاری داشتند برخیزد. از این‎رو به بحرین تاخت (1311ق /  1893م)، ولی به سبب مداخلۀ ناوگان بریتانیا شکست خورد. غرایبه می‎افزاید که قاسم پس از امضای معاهدۀ صلح بازگشت (1 /  260).
در 1313ق /  1895م آل بن علی‎در اثر کشمکش با آل خلیفه، حاکمان بحرین، به قاسم پناه بردند و با تأیید فوزی پاشا در زُباره سکنێ گزیدند. ویلسون نمایندۀ بریتانیا که از این امر بسیار ناخشنود بود، چون از گفتگو با باب عالی نتیجه‎ای نگرفت و شیخ قاسم نیز از اخراج آنها خودداری کرد، کشتیهای آل بن علی را با کشتیهای خود به بحرین برد. آل بن علی در مقابل، تدارک جنگ دیدند، اما شیخ عیسێ آل خلیفه از انگلیسیان یاری خواست. انگلیسیان نیز به زباره تاختند و آنجا را ویران ساختند (زرین‌قلم، 155، 156؛ قائم‌مقامی، 85). نیز گفته‎اند که انگلستان به حمایت از حکمران بحرین که مدعی کنترل بخش شمال غربی شبه‌جزیرۀ قطر بود دست به این حمله زد و آبادیهای ساحلی آنجا و تمام قایقهای ماهیگیری و صید مروارید را منهدم ساخت (بونداروفسکی، 88). این وقایع موجب تضعیف نفوذ عثمانیها در کرانه‎های جنوبی خلیج‎فارس شد، تا جایی که وقتی در 1322ق /  1904م با سعودیها بر سر قصیم به مذاکره پرداختند و احمد، برادر قاسم، بر او شورید، عثمانیها از یاری شیخ قاسم ناتوان ماندند و ابن سعود به یاری او برخاست (فیلبی، 249). ضعف عثمانی سرانجام در 1331ق /  1913م منجر به امضای قراردادی میان این دولت و انگلستان شد که به موجب آن عثمانیان از حقوق خود در کویت، بحرین، قطر، مسقط و عمان چشم پوشیدند (ریحانی، 2 /  178). با این‌همه انگلستان نتوانست در قطر جای عثمانیان را اشغال کند و روابط این دولت با آل ثانی تا وقتی که شیخ قاسم زنده بود و به‌زعم عثمانیان به عنوان «قائم‌مقام» آنها حکم می‎راند، هیچ‌گاه به گرمی نگرایید. شیخ قاسم سرانجام در 1331ق /  1913م پس از 111 سال عمر (فیلبی، 269) و به قولی 115 سال (زرکلی، شبه جزیره، 1 /  66) درگذشت و در روستای واصل در 20 کیلومتری شمال دوحه به خاک سپرده شد.
3. عبدالله بن قاسم (حکومت: 1331- 1369ق /  1913-1950م)، بلافاصله پس از مرگ پدر رشتۀ کارها را در دست گرفت. اما چون نفوذ و نیروی او را نداشت، خاصه به سبب ضعف روزافزون سلطۀ عثمانی بر شبه جزیرۀ عربستان، نتوانست استقلالی را که پدرش به دست آورده بود نگاه دارد (ابوحاکمه، «رشد دولتهای خلیج»، 45). پس از آغاز جنگ جهانی اول و ورود دولت عثمانی به جبهۀ دول مرکزی (1334ق /  1916م) بریتانیا فرصتی به دست آورد تا نفوذ خود را در کرانه‎های خلیج‎فارس تثبیت کند و آنچه را در برخی جایها تا به حال نتوانسته بود کسب کند، با نیروی نظامی به دست آوَرَد. از این‎رو قایقهای توپدار خود را به قطر فرستاد و پرسی کاکس نمایندۀ بریتانیا مقیم در خلیج‎فارس نیز شیخ عبدالله را به امضای پیمان تحت‎الحمایگی که سالها پیش امیران عمان و بحرین امضاء کرده بودند وا داشت (ابوناب، 105-106). براساس این پیمان که در 1334ق /  1916م به امضاء رسید، تمام روابط خارجی و حق اعطای امتیازات به بریتانیا واگذار شد و این دولت حتێ به طور غیررسمی بر سیاست داخلی قطر نیز حق نظارت یافت (ابوحاکمه، «رشد دولتهای خلیج»، 46). پیمان یاد‌شده در 1353ق /  1934م تجدید شد (بیربی، 242) که یکی از مهم‌ترین پی‌آمدهای آن پس از کشف نفت در قطر آشکار گشت. چه در 1354ق /  1935م امتیاز اکتشاف و استخراج نفت به مدت 75 سال شمسی ــ تا 2010م /  (1431ق) ــ به شركت انگلیسی نفت قطر که شاخه‎ای از شرکت انگلیسی نفت عراق بود داده شد (غرایبه، 1 /  260؛ بیربی، 239، 240). در 1356ق /  1937م اگرچه ظاهراً در اثر فشار شیخ عبدالله، زباره که سالها بر سر مالکیت آن میان آل خلیفه و آل ثانی اختلاف بود به قطر منضم شد (قدوره، 95؛ ابوحاکمه، «رشد دولتهای خلیج»، 46)، ولی نفوذ حاکمان محلی به اندازه‎ای ضعیف شده بود که گفته‎اند قطر در این روزگار چیزی به‌عنوان دستگاه حکومت نداشت (داک آنتونی، 69). با این‌همه امور داخلی بیشتر به دست حَمَد پسر عبدالله، به‌عنوان قائم‌مقام حاکم و ولیعهد او اداره می‎شد، تا جایی که مردم گاه فراموش می‎کردند که شیخ عبدالله حاکم رسمی است. شیخ حمد عملاً حاکم قطر بود (دوفاکتو) و پسرش شیخ خلیفه ولیعهد او به‌شمار می‎آمد. در آن وقت دوحه هنوز مرکزیت نیافته بود و ادارات دولتی و دفتر نمایندگی انگلستان در شقوب، نزدیک دوحه، مستقر بود و شیخ نیز خود درآنجا می‎زیست (هی، 108, 110). شیخ حَمَد در 1367ق /  1948م درگذشت و چون ولیعهد و حاکم قطر براساس معاهدۀ تحت‎الحمایگی می‎بایست با نظارت و تأیید دولت بریتانیا انتخاب شود (ابوحاکمه، «رشد دولتهای خلیج»، 46)، این دولت شیخ خلیفه پسر شیخ حمد را به بهانۀ جوانی از ولایتعهدی دور کرد و شیخ علی پسر شیخ عبدالله را به ولایتعهدی نشاند (ابوناب، 112). 2 سال بعد شیخ عبدالله به نفع پسرش علی از حکومت کناره گرفت و رشتۀ کارها را به او سپرد (هی، 108) و سرانجام در 1377ق /  1957م درگذشت (غرایبه، 1 /  260) و در ریان به خاک سپرده شد (ابوناب، 113).
4. علی بن عبدالله (حکومت: 1369-1380ق /  1950-1960م)، با کوششهای دولت انگلستان به ولایتعهدی و سپس حکومت دست یافت و همواره به معاهدۀ تحت‎الحمایگی وفادار ماند و هیچ‌گاه اجازه نداد که دولتهای دیگر در قطر نمایندگی سیاسی تأسیس کنند (نشأت، 502). انگلستان نیز علاوه بر تعیین یک نمایندۀ سیاسی، مشاور مالی ویژه‎ای برای حاکم، یک مشاور نظامی که فرماندهی نیروهای مسلح را نیز به عهده داشت، و یک تن به عنوان رئیس تشکیلات امنیت داخلی در قطر به کار گماشت (داک آنتونی، 70). در 1368ق /  1949م قطر نخستین امارتی بود که به کاوشهای نفتی در دریا دست زد و امتیاز آن را به شرکتی انگلیسی که در خشکی مشغول استخراج بود نداد. اختلافی که به این سبب پیش آمد و در کمیتۀ داوری دوحه در 1370ق /  1951م مطرح شد و شرکت اکتشاف دریایی نفت شِل امتیاز آن را به دست آورد (بیربی، 241؛ قس: غرایبه، 1 /  260). در آن زمان بخشی از عایدات نفتی به قطر تعلق داشت. اما چنین می‎نماید که در پی مبارزات ملت ایران با شرکت نفت ایران و انگلیس و ملی شدن صنعت نفت این کشور، شرکتهای انگلیسی برای جلوگیری از سرایت آتش مخالفتی که در کرانۀ شمالی خلیج‎فارس برخاسته بود از 1371ق /  1952م درآمد نفت را با قطر بالمناصفه تقسیم کردند (همو، 242). شیخ‎علی که کمتر به ادارۀ امور حکومتی اشتغال و علاقه داشت و بیشتر وقت خود را در کتابخانه‎اش می‎گذرانید (داک آنتونی، 72) و کتابخانۀ عمومی بزرگی هم در قطر ایجاد کرد (قلعه‌جی، 663)، سرانجام در ربیع‎الآخر 1380ق /  اکتبر 1960م به نفع پسرش احمد از حکومت کناره گرفت («خاورمیانه و شمال آفریقا»، 595).
5. احمد بن علی (حکومت: 1380-1392ق /  1960-1972م)، پس از استعفای پدر رشتۀ کارها را در دست گرفت، ولی او هم علاقه‎ای به امور کشوری نداشت و اوقات خود را در کتابخانه (داک آنتونی، 72) یا به شکار و تیراندازی و سفرهای تفریحی به کرانه‎های جنوبی ایران می‎گذراند (جناب، 112). در همین تاریخ پیران آل ثانی تصمیم گرفتند که پس از مرگ یا استعفای احمد، قدرت را به شاخۀ حمد بن عبدالله منتقل سازند (داک آنتونی، 79). از این‎رو در ربیع‎الآخر 1380ق /  اکتبر 1960م خلیفة بن حمد را به ولایتعهدی برگزیدند و او با همین عنوان، پستهای حساسی چون ریاست پلیس، ریاست آموزش، وزارت اقتصاد و بالاخره نخست‌وزیری (1390ق /  1970م) را در دست گرفت.
قطر در این روزگار یکی از 9 امارتی بود که به اندیشۀ تأسیس امارات متحدۀ عربی افتاد و شیخ‎خلیفه در این راه بسیار کوشید و در مذاکرات شرکت جست. ولی اختلافاتی که در میانه پدیدار شد باعث گشت که قطر راه خود را از آنها جدا سازد (کیهان، مورخ 3 /  12 /  1354ش). یکی از مهم‌ترین وقایع سیاسی این روزگار اعلام استقلال قطر (8 رجب 1391ق /  اول سپتامبر 1971م) و الغاء تحت‎الحمایگی آن بود («خاورمیانه ...»، 595). قطر در همان سال به عضویت اتحادیۀ عرب و سازمان ملل متحد درآمد (ملاح، 16). نخستین قانون اساسی موقت قطر نیز در 5 فصل و 77 ماده در همین روزگار تدوین شد و در صفر 1391ق /  مارس 1971م به امضای شیخ احمد رسید (قدوره، 96). بر اساس این قانون می‎بایست شورایی متشکل از وزرای دهگانه یعنی اعضای منتخب خاندان حاکم و 20 عضو انتخابی از میان 40 کاندیدای مردم تأسیس شود، اما این شورا در روزگار حکومت شیخ احمد هرگز تشکیل نشد (داک آنتونی، 70). ظاهراً بروز شایعاتی مبنی بر احتمال عزل خلیفه از ولایتعدی و انتصاب شیخ عبدالعزیز پسر شیخ احمد، و نیز عدم تشکیل شورای مذکور که مورد علاقۀ شیخ خلیفه بود، او را وا داشت که در غیاب شیخ احمد که مشغول گذراندن تعطیلات در ایران بود (همو، 79، 82) دست به کودتا زند و او را از حکومت ساقط کند (محرم 1392ق /  فوریۀ 1972م). اقدام شیخ‎خلیفه تقریباً با هیچ مخالفتی روبه‎رو نشد. شیخ احمد پس از سقوط به عنوان پناهندۀ سیاسی به دوبی رفت (همو، 84).
اعضای خاندان آل ثانی علاوه بر مقام امارت قطر، قسمت اعظم مشاغل حساس کشور و کرسیهای شورای وزیران را به خود اختصاص داده‎اند.

مآخذ

بونداروفسکی، گریگوری، برتری جویان و امپریالیستها در خلیج‎فارس، ترجمۀ م. زمان زاده، تهران، ابوریحان، 1361ش؛ بیربی، ژان ژاک، جزیرةالعرب، ترجمه به عربی نجدة هاجر و سعیدالغز، بیروت، المکتب التجاری للطباعة والتوزیع والنشر، 1960م؛ جناب، محمدعلی، خلیج‎فارس، آشنایی با امارات آن، تهران، 1349ش؛ حمزه، فؤاد، قلب جزیرةالعرب، ریاض، مکتبة النصر الحدیثة، 1388ق /  1968م؛ داک آنتونی، جان، امارات خلیج‎فارس، ترجمۀ مهدی مظفری، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، 1357ش؛ ریحانی، امین، ملوک‎العرب، بیروت، دارالریحانی، 1967م؛ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، 1984م؛ همو، شبه الجزیرة فی عهدالملک عبدالعزیز، بیروت، دارالعلم للملایین، 1985م؛ زرین قلم، علی، سرزمین بحرین، تهران، سیروس، 1337ش؛ غرایبه، محمود عبدالکریم، مقدمة تاریخ العرب الحدیث، جامعة دمشق، 1380ق /  1960م؛ قائم‌مقامی، جهانگیر، بحرین و مسائل خلیج‎فارس، تهران، طهوری، 1341ش؛ قدوره، زاهیه، تاریخ العرب الحدیث، بیروت، دار النهضة العربیة، 1405ق، قلعه جی، قدری، الخلیج العربی، بیروت، دارالکاتب العربی، 1385ق /  1965م؛ کرزن، جرج، ایران و قضیۀ ایران، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، 1362ش؛ کلی، جی، بی، الحدود الشرقیة لشبه الجزیرة العربیة، ترجمه به عربی خیری حماد، بیروت، دارالمکتبة الحیاة، 1971م؛ کیهان (روزنامه) مورخ 3 /  12 /  1354 و 14 /  6 /  1356ش؛ لوتسکی، و، تاریخ عرب در قرون جدید، ترجمۀ پرویز بابایی، تهران، چاپار، 1349ش، نشأت، صادق، تاریخ سیاسی خلیج‎فارس، تهران، کانون کتاب، نیز:

Abu Hakima, Ahmad, History of Eastern Arabia, Beirut, Khayats, 1965; Id, «The Development of the Gulf States», in The Arabian Peninsula, ed. D, Hopwood, 1972; Abu Nab, Ibrahim, Qatar, A Story of State Building, 1977; Hay, Rupert, The Persian Gulf States, Washington, D. C., The Middle East Institute, 1959; Lorimer, J. G., Gazetteer of the Persian Gulf, O’man and Central Arabia, Calcutta, 1915; Mallakh, Ragaei, QATAR, London, 1979; The Middle East and North Africa 1984-1985, London, 1984; Phiby, John, Sa’udi Arabia, Beirut, 1968.

صادق سجادی