آلتون کوپری

آلتونْ کوپْری، شهری قدیمی، در کشور عراق واقع در نیمه‌راه کَرکوک‌ـ اَربیل، در استان کرکوک کنونی با °44 و‌´8 طول شرقی و‌°35 و‌´42 عرض شمالی. این شهر در درۀ زاب صغیر، جایی که این رودخانه از دره‎های عمیق کوهستانی به سوی جلگۀ دجله خارج می‎شود، در 42 کیلومتری شمال غربی کرکوک و در حدود 105 کیلومتری جنوب شرقی موصل قرار دارد.

وجه تسمیه

نام آلتون کوپری از 2 جزءِ آلتون (طلا) و کوپری (پُل) ترکیب یافته است یعنی پل طلایی. دربارۀ تسمیۀ آن گفته‎اند که سلطان مراد چهارم به هنگام ورود به بغداد (1048ق /  1638م) فرمان داد پلی بر این رودخانه بسازند و چون ساختن پل مستلزم هزینۀ فراوانی بود، فرمان داد در ساختن پل معادل وزن آن طلا خرج کنند، بدین سبب این پل آلتون کوپری نامیده شد، اما این وجه تسمیه درست نیست، زیرا حدود 300 سال پیش از سلطان مراد (د 1049ق /  1639م) آلتون کوپری بر آلتون صو وجود داشته، و ظاهراً سلطان نامبرده پل را نوسازی کرده است. نام این شهر از «آلتون صو» (= قسمت علیای زاب صغیر) گرفته شده که در اصل آلتون صو کوپریسی (= پل آلتون صو) بوده و به اختصار آلتون کوپری خوانده شده است (سرکیس، 289؛ اسلام آنسیکلوپدیسی). برخی احتمال داده‎اند که به عکس، نام رودخانه از نام شهر گرفته شده است. در این باب احتمالات دیگری نیز داده شده که ضعیف به نظر می‎رسد. نام این شهر در مآخذ به صورتهای آلتون کوپری (قاموس الأعلام ترکی)، آلتون کوپرو و آلتین کوپری (دایرةالمعارف اسلام)، آلتون کُپری (قدوسی، 274، قاموس الاعلام) آلطون کُبْرُک (یزدی، 391 الف)، آلطون کوپری (شامی، 239؛ طهرانی، 209) و آلتین کُرپی (مروی، 3 / 893) آمده است. آلتون کوپری نام رسمی دولتی است و مردم آن را القَنْطَره می‎خوانند که بنا بر پژوهشهای مصطفیٰ حواد این نام تازگی ندارد و از آغاز قرن 7ق / 13م به بعد رایج بوده است. وی به نقل از ابن فُوَطی، از دانشمندی به نام محب‎الدین ابی‎محمد قنطری یاد می‎کند و می‎نویسد: وی از القنطره، قریه‎ای از سواد اربیل بوده و در 639 ق / 1241م درگذشته است (بستانی).

سیمای طبیعی

آلتون کوپری از 2 بخش مجزا به نامهای قنطرۀ کبیر و قنطرۀ صغیر (پل بزرگ و کوچک) تشکیل شده است. قنطرۀ کبیر میان 2 شاخۀ زاب صغیر به صورت جزیره‎ای قرار گرفته و قنطرۀ صغیر در مغرب و در ساحل غربی شاخۀ زاب واقع شده است و به وسیلۀ پلی به قنطرۀ کبیر متصل می‎گردد. بر روی شاخه‎های زاب پلهایی است که بخشهای مذکور را به هم می‎پیوندد (اطلس جهانی بزرگ، 72). 2 شاخۀ آلتون صو (زاب) که از داخل شهر می‎گذرند، از رودخانۀ زربا که در شمال شهر جاری است کم‌عرض‎تر و کم‌عمق‌ترند. 2 پل سنگی (قنطرۀ کبیر و صغیر) شهر را به زمینهای اطراف می‎پیوندد. پلِ بزرگ بسیار خوش‌ترکیب و استوار و بلند است، چنان که از فراز آن می‎توان به آسانی شهر را مشاهده کرد. پل کوچک به عکس ارتفاعش از سطح شهر کمتر است (اسلام آنسیکلوپدیسی).

سابقۀ تاریخی

آلتون کوپری در قرن 6 ق / 12م شهری معروف بوده است. از‌جملۀ قدیم‎ترین منابعی که نام این شهر در آن آمده، ظفرنامۀ شرف‎الدین علی یزدی (تألیف در 828 ق / 1425م) است. وی در بیان لشکرکشیهای امیرتیمور (د 807 ق / 1404م) و حرکت او به سوی بغداد می‎نویسد: «رایتِ نصرت شعار در ضمان حفظ و تأیید پروردگار به راه آلطون کُبرُک متوجه بغداد شد» (ص 391 الف). نیز در ظفرنامۀ شامی (تألیف 804 ق / 1402م) که تاریخ فتوحات امیرتیمور است، در ذیل عنوان فتح بغداد به حرکت تیمور از راه آلطون کوپری به بغداد گفت‌وگو شده است (ص 239). ابوبکر طهرانی در کتاب دیار بکریه (نیمۀ قرن 9ق / 15م) و غیاثی در تاریخ خود (تألیف اواخر قرن 9ق / 15م) از آلتون کوپری و رفتن امرای آق قویونلو بدانجا یاد کرده‎اند (طهرانی، 209). افونسویِ پرتقالی که سفر خود را در 973ق / 1565م آغاز کرده بود، در سفرنامۀ خود، و همچنین رستم‌پاشا (د 968ق / 1561م) در تاریخ خود که به آلمانی ترجمه شده و بدلیسی در شرفنامه (تألیف در 1005ق / 1597م)، و کاتب چلبی (د 1067ق / 1657م) در کتاب فَذلَکه در حوادث سال 1034ق / 1625م و لانگریگ در سفرنامۀ خود (چاپ 1243ق / 1827م) از آلتون کوپری سخن گفته‎اند (سرکیس، 290). در عالم آرای نادری از آمدن نادرشاه (1100-1160ق / 1689-1747م) به این شهر ذکری رفته است (3 / 893، 906). آلتون کوپری با آنکه از نظر بافت شهری با کوچه‎های باریکش فاقد زیبایی است، اما از نظر مناظر خارج شهر یکی از زیباترین مناطق خاورمیانه به شمار می‎آید. امرا و پادشاهانی از قبیل امرای ترکمن (طهرانی، 209) و تیموری (یزدی، 391) و سلاطین عثمانی بدان توجه داشته، و جهانگردان اروپایی آنجا را دیده و ستوده‎اند (دوسرسی، 265؛ دایرةالمعارف اسلام). پل بزرگی که از عقبه‎های (گذرگاههای) بین کرکوک و موصل به‌شمار می‎رفته، ظاهراً یک‎بار توسط سلطان مراد چهارم مرمت شده و بار دیگر توسط حسن پاشا والی بغداد (سال 1129ق / 1717م) نوسازی گردیده است این پل که از سنگ ساخته شده بود در جنگ جهانی اول (1914-1918م) به دست ترکان عثمانی ویران شد. به گفتۀ هرتسفلد این پل 25 متر طول و 18 متر بلندی داشته است، و به سبب انحنای زیاد ارابه‎ها و کاروانها به سختی از آن می‎گذشتند. زمان بنای نخستین پل به درستی روشن نیست. برخی آن را به رومیان قدیم نسبت می‎دهند و برخی دیگر اثر دورۀ ساسانی می‎دانند، زیرا شباهت بسیاری به آثار آن دوره داشته است. اما هرتسفلد بنای آن را به دورۀ اسلام، قرن 3ق /  9م نسبت می‎دهد و معتقد است که آن پل با پلهای متعددی که بر قاطول و نهروان بسته شده و نیز سد معروف به بند عظیم واقع در کوه حمرین، همزمان ساخته شده است (بستانی).

وضع کنونی

آلتون کوپری در زمانهای اخیر (نیمۀ اول قرن 20) دارای 30 دهکده با ساکنانی از کُرد و ترک و عرب بوده است. جمعیت آن بنا به گفتۀ نیبور 400 تا 500 خانوار بوده، ولی به گفتۀ منشی بغدادی (1822م) شهر نزدیک به 000’3 خانوار داشته است. باکینگهام جمعیت آن را در زمان خود (1827م) حدود 000’6 تا 000’7 تن نوشته که همه مسلمان بوده‎اند. مؤلفان دیگر جمعیت آن را 100 خانوار (1840م)، 000’2 تن (1874م، اسلام آنسیکلوپدیسی)، 000’10 تن (1889م، قاموس الاعلام)، 000’3 تن (1918م) و 000’4 تن (حدود 1956م، بستانی) نوشته‎اند. زبان اصلی مردم ترکی است، و به زبانهای عربی و کردی نیز سخن می‎گویند (قاموس الاعلام).
پلهای این شهر از فولاد است. خط کرکوک‌ـ اربیل (از راه‌آهن عراق) از بالای رود زاب می‎گذرد. استخراج نفت کرکوک (1346ق / 1927م) و بهره‌برداری از آن (1353ق / 1934م) بیشتر نیروی انسانی ناحیۀ آلتون کوپری را به‌کار گرفته است. جز این، شغل عمدۀ مردم کشاورزی است. تأمین خدمات و تدارکات حمل و نقل بر رودخانۀ زاب با استفاده از قایق (کَلَکْ)، و نیز داد و ستد اشتغال بقیۀ مردم است (دایرةالمعارف اسلام).

مآخذ

ابوطالب خان، میرزا، مسیر طالبی، تهران، جیبی، 1352ش، ص 392؛ اسلام آنسیکلوپدیسی؛ بدلیسی، امیر شرف خان، شرفنامه، به کوشش محمد عباسی، علمی، ص 565؛ بستانی (فوأد افرام)؛ دایرةالمعارف اسلامی؛ دوسرسی، لوران، ایران در 1839-1840، ترجمۀ احسان اشراقی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی 1362ش، ص 264؛ سرکیس، یعقوب، مباحث عراقیة، بغداد، 1948م، صص 290-292؛ شامی، نظام‎الدین، ظفرنامه، به کوشش پناهی سمنانی، تهران، بامداد، 1363ش، ص 240؛ طهرانی، ابوبکر، دیار بکریه، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، تهران، طهوری، 1356ش، صص 208، 210-211؛ وبستر جدید جغرافیایی؛ قاموس‎الأعلام (ترکی)؛ قدوسی، محمدحسین، نادرنامه، خراسان، انجمن آثار ملی، 1339ش، ص 392؛ مروی، محمدکاظم، عالم آرای نادری، به کوشش محمدامین ریاحی، زوار، 1364ش، 3 / 905- 908؛ یزدی، شرف‎الدین علی، ظفرنامه، به کوشش عصام‎الدین اورونبایوف، تاشکند انتشارات فن، 1972م، ص 252؛ نیز:

Readers Digest; Great World Atlas, 1981.

جعفر شعار