آق شهر

آقْ‎شَهْر، (تلفظ کنونی: آقِ شِهِر) شهری در آناتولی مرکزی در ترکیه، واقع در دامنۀ کوهِ سلطان‎داغ در 135 کیلومتری شمال غربی شهر قدیمی قونیه و 23 کیلومتری جنوب شرقی اَفیون قره‎حصار، دارای 312‘40 نفر جمعیت (سرشماری، 1980م)، °29 و ´15 طول شرقی و °38 و´13 عرض شمالی و 1,000 متر ارتفاع از سطح دریا. این شهر مرکز ایلجه، یا شهرستانی به همین نام از توابع ایل (استان) قونیه است. در شمال آن دریاچه‎ای همنام (آق‎شهر) است و رودخانه‎ای که از شرق شهر می‎گذرد، در شمال شرقی به این دریاچه می‎ریزد. این دریاچه را ابن‎خردادبه (ص 101) باسلیون خوانده است و رومیان آن را دریاچۀ چهل شهید نامیده‎اند (لسترنج، 161). در کنار آق‎شهر جلگۀ بسیار وسیع و همواری به همان نام با بیش از 82 قصبه و روستا قرار گرفته است. شهر، هوایی معتدل دارد و به سبب فراوانی آب، دارای باغها و بوستانهای بی‎شمار و منظره‎ای بس دلپذیر است.

سابقۀ تاریخی

آق‎شهر (شهر سفید) ترکیبی از «آق» ترکی به معنای سپید و «شهر» فارسی است. این نامگذاری ظاهراً از گل سفیدی که در آنجا فراوان و مشهور است گرفته شده است (بستانی، 1 /  118). در نامهای قدیمی آق‎شهر اختلاف‎نظرهایی دیده می‎شود. یک روایت آنجا را «انطاکیۀ پیسیدیا» و روایتی دیگر «سوریوم» می‎داند. نیز استرابن این شهر را همان «فیلوملیومِ» قدیمی دانسته است (قاموس‎الاعلام ترکی؛ قس: دایرةالمعارف اسلام) در منابع قدیم اسلامی هم نامش به صورتهای آقْشَر، آخْشَر و آخشَهْر آمده است (دایرةالمعارف اسلام). آق‎شهر نخستین‎بار در 495ق / 1102م که هنوز فیلوملیوم نامیده می‎شد، توسط جنگجویان صلیبی تسخیر و تاراج گشت. سپس در 509 ق / 1115م آلکسیوس امپراتور بیزانس، سپاهیان ملکشاه پسر قلیچ‎ارسلان سلجوقی را در حوالی این شهر شکست داد (رانسیمان، 2 / 32، 160، 239). نام آق‎شهر در تواریخ دورۀ سلجوقی مکرر یاد شده است (آق‎سرایی، صص 74، 122، 150؛ ابن بی‎بی، صص 8، 102، 150، 213). به هنگام ضعف سلجوقیان این شهر به دست امرای قرامان افتاد (دایرةالمعارف اسلام). اما اندکی بعد، چیرگی بنی‎قرامان بر آق‎شهر با شکست آنان به دست بایزید اول در اوایل 805 ق / 1402م، به پایان رسید (باسورث، 206). این شهر از این زمان به بعد جزء متصرفات عثمانی گردید. در اواخر 805 ق / 1402م ایلدرم بایزید سلطان بخت برگشتۀ عثمانی، که در جنگ آنقره از تیمور به سختی شکست خورده بود، در آق‌شهر از غصه درگذشت (یزدی، 2 /  348-349) و شهر به تصرف تیمور درآمد. تیمور پس از مرگ بایزید، ممالک قرامان را به اضافۀ آق‎شهر به محمد بک قرمان اوغلو داد. هدف وی از این کار ایجاد آشوب در آناتولی و جلوگیری از قدرت یافتن سلاطین آل عثمان در آن خطه بود (اسناد...، 192). از جهانگردانی که در خاطرات خود از آق‎شهر یاد کرده‎اند، می‎توان ابن بطوطه (سفرنامه، 1 /  318) و غزی و مکی و اولیا چلبی را که در سده‎های 10 و 11ق / 16 و 17م این شهر را دیده‎اند، نام برد. جهانگرد معروف ایرانی حاج زین‎العابدین شیروانی نیز که در اواخر سدۀ 11 و اوایل سدۀ 12ق / 17 و 18م این شهر را دیده می‎نویسد: «شهری است نیک و بلده‎ای که هوایش در غایت سردی و آبش در نهایت گوارایی است. شهر بر بلندی واقع شده و اطرافش گشاده است. نزدیک 3,000 باب خانه در آن است و در جهت جنوبی شهر مرغزار وسیعی است و چشمه‎های بی‎شمار در آن جاری است. مسجدجامع آن شهر از آثار ابراهیم‎بیک از ملوک قرامان است» (حدایق‎السیاحة، 78).

وضع کنونی

آق‎شهر مدتهاست که از مراکز کشاورزی ناحیه‎ای به همین نام است. محصولات کشاورزی آن انواع حبوبات، توتون، خشخاش و اقسام میوه‎ها و محصول صنعتی آن پارچه‎های کتانی است. سکنۀ شهر اکثر ترک‎نژاد و مسلمانند و به زبان ترکی (عثمانی) سخن می‎گویند. اقلیت مذهبی شهر و ناحیۀ آق‎شهر مهاجران یونانی و یوگسلاوی‎اند. آق‎شهر سابقاً مجموعه‎ای از بناهای قدیمی خشت و گلی بوده که بر طبق آماهای داده شده بیش از 1,256 خانۀ مسکونی داشته (قاموس‎الاعلام ترکی)، اما با ترقیات ترکیه (به‎ویژه پس از جنگ جهانی دوم) این شهر نیز گسترش و رونق روزافزون یافته و جای بناهای خشت و گلی پیشین را اکنون بناهای سنگی، و سیمانی مجلل گرفته است. در کنار ساختمانهای نوین، آثار و ابنیۀ روزگاران گذشته جای دارد و این بر شکوهمندی شهر می‎افزاید. برخی از این آثار عبارت است از مسجد شهر که توسط سلطان بایزید اول ساخته شده است: «تاش مدرسه» که کتیبه‎ای از زمان کیکاووس اول سلجوقی (با تاریخ 613 ق / 1216م) دارد، ولی بنایش متعلق به زمانی پس از آن است؛ تکیه‎ای که نام صاحب عطا در کتیبۀ آن نوشته شده و متعلق به دوران کیکاووس دوم سلجوقی (659 ق / 1261م) است؛ مقبرۀ سیدمحمد خیرانی (621 ق / 1224م) با محراب هشت‎گوش آن که در آغاز سدۀ 9ق / 15م تعمیر شده است؛ اولو جامع متعلق به سدۀ 9ق / 15م؛ مسجدجامع ایپلیکچی (738ق / 1337م) و آرامگاه نوین و زیبای نصرالدین خوجه که دارای تاریخ 386ق / 996م است (دایرةالمعارف اسلام). بجز آثار یادشده، دو کلیسا و چند مدرسۀ قدیمی هم در شهر وجود دارد، افزون بر آثار موجود در شهر، در ناحیۀ آق‎شهر روی هم بیش از 70 مسجد و 11 مدرسه هست (قاموس‎الاعلام ترکی).

مآخذ

آق‎سرایی، محمود بن محمد، مسامرةالاخبار و مسایرةالاخیار، به کوشش عثمان توران، آنقره، انجمن تاریخ ترک، 1943م؛ ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، سفرنامه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1359ش؛ ابن بی‎بی، یحیی ‎بن محمد، مختصر سلجوقنامه (ذیل اخبار سلاجقۂ روم) لیدن، 1902م؛ ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله، المسالک والممالک، لیدن، 1889م؛ اسناد و مکاتبات تاریخی ایران، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356ش؛ بستانی (فؤاد افرام)؛ باسورث، کلیفورد ادموند، سلسله‎های اسلامی، ترجمۀ فریدون بدره‎ای، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش؛ دایرةالمعارف اسلام؛ رانسیمان، استیون، تاریخ جنگهای صلیبی، ترجمۀ منوچهر کاشف، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش؛ شیروانی، زین‎العابدین، حدایق السیاحة، دانشگاه تهران، 1348ش؛ قاموس‎الاعلام (ترکی)؛ یزدی، شرف‎الدین علی، ظفرنامه، به کوشش محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، 1336ش؛ نیز: Turke year book, 1985, p. 46.

حسین قره‎چانلو