آق سو، شهر

آقْ‎سو، شهری در ترکستان شرقی؛ ترکستان چین (کاشغر یاخُتَن) با °41 و´14 عرض شمالی و°80 طول شرقی و 006،1 متر ارتفاع از سطح دریا و جمعیتی برآورد شده تا حدود 40,000 نفر (دانشنامه). این شهر در انتهای غربی سین‎کیانگ و دامنۀ جنوبی کوههای تیان‎شان در حدود 400 کیلومتری شمال شرقی کاشغر و در فاصلۂ 6 کیلومتری رود آق‎سو بنا شده است. کمی بالاتر از این شهر و در شمال شرقی آن، شهر کهنه قرار دارد که در گذشته از مراکز ترکستان شرقی بوده است. در گذشته این شهر 4 دروازه و 3 قلعۀ مستحکم داشته (یزدی، 726) و به سبب قرار داشتن بین چین و سیبری و ترکستان شرقی و غربی و کشمیر و هندوستان از مراکز مهم بازرگانی و محل اتصال راههایی بوده که این نواحی را به هم متصل می‎ساخته است (دانشنامه). آق‎سو اکنون هم از همان اعتبار برخوردار است و در بازار بزرگ آن انواع فرآورده‎های محلی از قبیل قالی و منسوجات و مصنوعات چرمی و زین و یراق و زینت‎آلات و منسوجات ابریشمی به فروش می‎رسد. علاوه بر این معادن غنی مس و آهن و سرب و طلا و سنگهای قیمتی از نوع یشم که در رودخانه‎های اطراف آن وجود دارد (شیروانی، 42). اهالی آن از راه فلزکاری روزگار می‎گذرانند. سکنۀ این شهر بیشتر از ترکان شرقی و مسلمان سنی‎اند.
از نظر تاریخی نخستین اشاره به شهر آق‎سو با نام ترکی آن مربوط به سدۀ 8 ق / 14م است. بنابراین انطباق آن با اوزکیۀ مذکور در کتاب بطلمیوس صحیح به نظر نمی‎رسد (بارتولد، خاورشناسی در روسیه، 57). دربارۀ انطباق آن با اسامی گوناگون چینی هم هنوز نظر قطعی وجود ندارد. بارتولد ابتدا آق‎سو را با وُن‎سو در دورۀ هان و بنچول یا بنچوک که در حدودالعالم و در تاریخ گردیزی آمده است یکی دانسته، ولی بعد تغییر عقیده داده است (دانشنامه) در حالی که پلیو، آق‎سو را منطبق بر کومو در دورۀ هان دانسته است (همان). در 746ق / 1345م آق‎سو مرکز متصرفات توغلوق (تُغْلُق) تیمور و خاندان جغتای و نیز مدتی هم مرکز خوانین کاشغر و یارکند (یارقند) بوده است (گروسه، 561)؛ اما در 861 ق / 1457م در مقام مقایسه با دیگر شهرهای ترکستان شرقی اهمیت آق‎سو چندان نبوده، با این همه بنابر گفتۀ حیدرمیرزا در تاریخ رشیدی در حدود 954ق / 1547م آق‎سو یکی از مراکز ترکستان شرقی به شمار می‎رفته است. گفته شده که روزگاری 6,000 خانه و 6 کاروانسرا و 5 مدرسه و حصاری با 4 دروازه داشته است (دانشنامه)، اما از آنجا که در 1130ق / 1718م به سب زمین‎لرزه به کلی ویران شده هیچ ساختمان قدیمی از آن برجای نمانده است. بنا به روایت سیاحانی که در سدۀ 13ق /  19م از آق‎سو دیدن کرده‎اند (کوروپاتکین در 1293ق / 1876م، پرژواسکی در 1303ق /  1885م، یانگ هازبند در 1303ق / 1886م و سون هدین در 1313ق / 1895م) آق‎سو در آن زمان 15,000 نفر جمعیت داشته و طول آن به 2 کمـ می‎رسیده است. از 1284-1294ق /  1867-1877م آق‎سو در دست یعقوب‎بک کاشغری بود، ولی در این سال بار دیگر به تصرف قطعی چینیها درآمد و آنها آن را مقر حاکمان 4 شهر شرقی یعنی آق‎سو و کوچا (کچا) و قره‎شهر و اوچ تورخان ساختند و از آن تاریخ این شهر تابع تغییرات اوضاع ترکستان شرقی بوده است (دانشنامه).

مآخذ

آریانا؛ آمریکانا؛ اسلام آنسیکلوپدیسی؛ بارتولد، و، خاورشناسی در روسیه و اروپا، ترجمۀ حمزۀ سردادور، تهران، ابن‎سینا، 1351ش؛ همو، گزیدۀ مقالات تحقیقی، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، امیرکبیر، 1358ش، ص 39؛ حدودالعالم، به کوشش مینورسکی، لندن، 1970، صص 294، 297؛ دانشنامۀ ایران و اسلام؛ دایرةالمعارف اسلام؛ دایرةالمعارف بزرگ شوروی؛ دایرةالمعارف فارسی؛ شیروانی، زین‎العابدین، بستان‎السیاحه، تهران، 1315ق؛ قاموس الاعلام (ترکی)؛ گروسه، رنه، امپراطوری صحرانوردان، ترجمۀ عبدالحسین میکده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1353ش، صص 57، 110؛ لسترنج، گای، سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، انتشارات علمی و فرهنگی، 1364ش، صص 462-646؛ وامبری، آرمینوس، سیاحت درویشی دروغین، ترجمۀ خواجه نوریان، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1337ش، صص 510-511؛ یزدی، شرف‎الدین، ظفرنامه، به کوشش عصمام‎الدین اورونبایوف، تاشکند، 1972م، ص 726؛ نیز:

Reclus, Elisée, Nouvelle géographie universelle, Paris, 1884, pp. 510, 518, 651.

محمدحسن گنجی