آقاجمال خوانساری

آقا جَمالِ خوانْساری، جمال‎الدین محمد بن حسین بن محمد (د 1125ق / 1713م)، محدث، اصولی، حکیم، متکلم و فقیه امامی ایرانی. وی در حوزۀ علمیۀ اصفهان نزد پدرش، آقا حسین محقق خوانساری، دایی‎اش، ملامحمدباقر محقق سبزواری نویسندۀ ذخیره و ملامحمدتقی مجلسی (ه‍ م‌م) درس خواند و سپس در همان حوزه به تدریس معقول و منقول پرداخت. آقا جمال از علمای طراز اول و مدرسان برجستۀ آن دوران اصفهان شمرده می‎شد، به گونه‎ای که در زمان خود ریاست حوزۀ تدریس اصفهان را به عهده داشت (مهدوی، 238) و افرادی چون آقامحمد اکمل اصفهانی و ملارفیع مشهدی (ه‍ م‌م) از شاگردان وی بودند. در مقام روایی او گفته شده که از ملا محمدتقی مجلسی اجازۀ نقل حدیث داشته است (تنکابنی، 265). اردبیلی او را رفیع‎الشأن و از راویان فقه خوانده است (1 / 164). شیخ‎یوسف بحرانی صاحب الحدائق او را از مشایخ خود در نقل حدیث برشمرده است (لؤلؤة البحرین، 90). آقا جمال عالمی نکته‎سنج بود و طبعی ظریف داشت و بسیار پرکار بود، به گونه‎ای که خوانساری صاحب روضات‎الجنات او را بسیار ستوده است (2 / 214). به نظر می‎رسد نفوذ او در مردم به گونه‎ای بوده که پادشاهان صفوی معاصرش به او ابراز ارادت می‎کرده‎اند و با عطایای خود او را می‎نواخته‎اند. او از کمک به مردم دریغ نمی‎کرد و مورد مراجعۀ خاص و عام بود.
مشهور است که وی کتاب کلثوم ننه یا عقائدالنّساء را، که در آن رسوم و پندارهای معمول میان زنان آن روزگار ایران را به نقد کشیده، تألیف کرده است. مامقانی درگذشت او را در 1121ق / 1709م می‎داند (1 / 230) که درست به نظر نمی‎رسد. او را در آرامگاه پدرش، که به وسیلۀ شاه سلیمان صفوی در تخته فولاد اصفهان ساخته شده بود، به خاک سپردند (حر عاملی، 2 / 57).

آثار

آقا جمال دارای آثار بسیار و سودمند بوده که برخی از آنها به چاپ رسیده و تقریباً همۀ آنها در کتابخانه‎های ایران (و بعضاً بیرون از ایران) موجود است. آنچه به نظر آمده، به شرح زیر است: 1. اصول‎الدین، در یک مقدمه و 5 باب، هر باب دربارۀ یکی از اصول. نسخه‎های خطی آن در کتابخانه‎های: آستان‎قدس (فهرست، 11 / 20)، شورای ملی سابق (فهرست خطی، 16 / 253) و وزیری یزد (فهرست خطی، 3 / 954) موجود است؛ 2. اعتقادات، کتابخانۀ مرکزی (فهرست خطی، 9 / 951) و کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد (فهرست خطی، 16 / 278)؛ 3. تاج‎التراجم یا موائدالرّحمٰن، موزۀ بریتانیا (فهرست، 349) که در بمبئی با چاپ سنگی به چاپ رسیده است؛ 4. ترجمۀ الفصول المختارة من العیون و المحاسن، آستان قدس (فهرست، 11 / 66)، اهدایی مشکوٰة (فهرست خطی، 3 (1) / 565)، ملی ملك (فهرست خطی، 2 /  139)؛ 5. ترجمۀ مفتاح‎الفلاح، آخوند همدان (فهرست خطی، 14)، آستان قدس (فهرست، 6 / 221-222). آصفیه (فهرست خطی، 1 /  19)، آیت‎الله مرعشی (فهرست خطی، 3 / 20)، اهدایی مشکوة (فهرست خطی، 1 /  39) تربیت تبریز (فهرست خطی، 9، 10)، سپهسالار سابق (فهرست خطی، 1 / 426)، سلطنتی سابق (فهرست خطی، 141-142)، عمومی اصفهان (فهرست خطی، 1 / 70)، فیضیۀ قم (فهرست خطی، 2 / 35)، کتابخانۀ رشت (عمومی رشت و همدان فهرست خطی، 1101)، کتابخانۀ مرکزی (فهرست خطی، 11، 12 / 817)، کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد (فهرست خطی، 16 / 4)، کتابخانۀ ملی (فهرست خطی، 1 / 300)، گوهرشاد (فهرست خطی، 1 / 327)، سنای سابق (فهرست خطی، 1 / 386)، مسجد اعظم قم (فهرست خطی، 82)، ملی ملک (فهرست خطی، 2 / 143)، موزۀ ملی پاکستان (فهرست خطی، 885) و وزیری یزد (فهرست خطی، 4 / 1220) که در 1304ق / 1887م در بمبئی، و سپس در 1310ق / 1892م در مصر به چاپ رسیده است؛ 6. حاشیه بر حاشیۀ شرح جدید تجرید، آخوند همدان (فهرست خطی، 373)، آستان قدس (فهرست، 1 / 34)، اهدایی مشکوٰة (فهرست خطی، 3 (1) / 230)، دانشگاه لوس‎آنجلس (نشریۀ کتابخانه‎های مرکزی و مرکز اسناد، 11، 12 / 196)، زنجانی (فهرست خطی کتابخانۀ شخصی، 229)، سپهسالار سابق (فهرست خطی، 2 / 185)، شورای ملی سابق (فهرست خطی، 9 /  548-549)، کتابخانۀ مرکزی (فهرست خطی، 8 / 64)، کتابخانۀ ملی (فهرست خطی، 10 / 297-298)، فیضیۀ قم (فهرست خطی، 1 / 132)، مسجد اعظم قم (فهرست خطی، 446) و وزیری یزد (فهرست خطی، 1 /  398)؛ 7. حاشیه بر شرح لمعه، آخوند همدان (فهرست خطی، 100)، آستان قدس (فهرست، 2 / 43)، سپهسالار سابق (فهرست خطی، 2 / 201)، شورای ملی سابق (فهرست خطی، 7 /  89)، فیضیۀ قم (فهرست خطی، 1 / 80) کتابخانۀ رشت (عمومی رشت و همدان فهرست خطی، 1111) کتابخانۀ مرکزی (فهرست خطی، 12 /  2728) کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد (فهرست خطی، 16 / 302) مسجد اعظم قم (فهرست خطی، 134) معارف تهران (فهرست خطی، 85) ملی فارس (فهرست خطی، 1 / 7-71) ملی ملک (فهرست خطی، 1 / 227) نوربخش (فهرست خطی، 1 / 47) وزیری یزد (فهرست خطی، 3 / 1035)؛ 8. حاشیة علیٰ شرح‎المختصر، آخوند همدان (فهرست خطی، 98) آستان قدس (فهرست، 6 / 26) دانشگاه لوس‎آنجلس (نشریۀ کتابخانه‎های مرکزی و مرکز اسناد، 11، 12 / 203) سپهسالار سابق (فهرست خطی، 2 / 231) شورای ملی سابق (فهرست خطی، 12 / 127) کتابخانۀ مرکزی (فهرست خطی، 9 / 952) کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد (فهرست خطی، 16 / 99). مسجد اعظم قم (فهرست خطی، 141) ملی فارس (فهرست خطی، 1 / 88-89) ملی ملک (فهرست خطی، 1 / 236)؛ 9. حاشیة علی الشفاء، اهدایی مشکوة (فهرست خطی، 3 (1) / 243). شورای ملی سابق (فهرست خطی، 5 / 177)؛ 10. ترجمه شرح غررالحکم، آستان قدس (فهرست، 2 / 45) آستانه قم (فهرست خطی، 2 / 89) سپهسالار سابق (فهرست خطی، 2 / 34-35) شورای ملی سابق (فهرست خطی، 6 / 13) گنج بخش (فهرست خطی، 2 / 949-950) مسجد اعظم قم (فهرست خطی، 254)؛ 11. رساله در جبر و اختیار، شورای ملی سابق (فهرست خطی، 14 / 117)؛ 12. رسالة فی صلوة الجمعة، شورای ملی سابق (فهرست خطی، 13 / 202-203)، کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد (فهرست خطی، 16 / 393) کتابخانۀ مرکزی (فهرست خطی، 13 / 3394-3395)؛ اهدایی مشکوة (فهرست خطی، 5 / 1755-1756) آیت الله مرعشی (فهرست خطی، 8 / 226-227)؛ 13. رسالة فی الطینة، کتابخانۀ مرکزی (فهرست خطی، 9 / 1336، 13 / 3348-3349، 3567، 15 / 4232)، کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد (فهرست خطی، 17 / 235)؛ 14. رسالة فی کراهة العبادات و انها باعتبار وصفها لا بذاتها، وزیری یزد (فهرست خطی، 3 / 1035)؛ 15. رساله در نیّت، کتابخانۀ مرکزی (فهرست خطی، 16 / 593)، وزیری یزد (فهرست خطی، 4 / 1440)؛ 16. کلثوم ننه یا عقایدالنساء، کتابخانۀ مرکزی (فهرست خطی، 12 / 2804-2805)، سپهسالار سابق (فهرست خطی، 5 / 442)، گنج بخش (فهرست خطی، 2 / 957، 958)، خیرپور، گواجرانواله و خواجه محمد مرتضی (فهرست مشترک، 4 / 2409)؛ 17. منشآت، کتابخانۀ مرکزی (فهرست خطی، 9 / 1363).

مآخذ

اردبیلی، محمد بن علی، جامع‎الرّواة، بیروت، دارالأضواء، 1403ق؛ افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، ریاض‎العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، کتابخانۀ آیت‎الله مرعشی، 1401ق، 2 /  59؛ بحرانی، یوسف، لؤلؤة البحرین، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، قم، موسسۀ آل البیت؛ تنکابنی، میرزا محمد، قصص‎العلماء، تهران، اسلامیه؛ حر عاملی، محمد بن حسن، امل‎الآمل، به کوشش احمد حسینی، قم، دارالکتب الاسلامی، 1362ش؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، به کوشش اسدالله اسماعیلیان، تهران، 1390ق؛ مامقانی، عبدالله، تنقیح‎المقال، نجف، المطبعة المرتضویه، 1349ق؛ مهدوی، مصلح‎الدین، تذکرةالقبور، اصفهان، ثقفی، 1349ش؛ نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسایل، به کوشش محمدرضا نوری نجفی، تهران، 1321ق، ص 384؛ نیز:

Edwards, Edward, M. A. A., Catalogue of the Perrsian Printed Books in the British Museum, Lomdon, 1922, p. 349.

کاظم موسوی بجنوردی