آراگون

آراگون، (در منابع اسلامی: اَراغون، اَرَغون، اَرْغون و اَرْکون)، ایالتی در شمال شرقی اسپانیا یا اندلس دورۀ اسلامی، در قسمت وسطای حوضۀ، رود ابرو، با °3 و ´5 طول غربی تا 45 دقیقه طول شرقی و °39 و ´57 تا °42 و ´56 عرض شمالی و حدود 000‘170‘1 نفر جمعیت (آمار سال 1979م). محدود است از شمال به فرانسه، از مشرق و جنوب به ایلتهای کاتالونیا (قطالونیه) و والانسیا (بلنسیه) و از مغرب به کاستیل (قسطیله ـ قشتاله) و ناوارا (نواره). مساحت این ایالت 391‘47 کمـ 2 است که معادل 1/11 اسپانیاست و تراکم نسبی جمعیت آن 24 نفر در کمـ2 است. کوههای جوان پیرنه (برانس) از شمال و رشته‎کوه ایبریکو از جنوب غربی آن را دربر گرفته که با شیب تندی به جلگۀ پهناور و حاصلخیز آراگون ختم می‎گردند. آب و هوای آن مناطق کوهستانی سرد و پربرف و در ناحیۀ جلگه‎ای گرم و خشک و تحت تأثیر اقلیم مدیترانه‎ای است. رود ابرو به درازای 927 کمـ آن را طی می‎کند و در ایالت کاتالونیا به دریای مدیترانه (بحر متوسط) می‎ریزد. از گذشته‎های دور، خصوصاً در روزگار اسلامی، در حوضۀ این رود برای افزایش محصولات کشاورزی سدهای متعدد و کانالهای آب‎رسانی ساخته شده است (وات، 54-55). 

سابقۀ تاریخی

مردم آراگون از نژاد سفید و احتمالاً از تیرۀ ایبریها هستند که حدوداً 500‘4 سال قبل، از شمال افریقا به این منطقه مهاجرت کرده‎اند و سپس با مهاجمان سلت که از فرانسه آمده‎اند، در هم آمیخته و هستۀ اصلی نژاد مردم اسپانیای امروزی را بنیاد گذاشته‎اند (دوروتی، 22). زمانی که ویزیگوتها در اسپانیا حکمرانی داشتند، به دستور موسی بن نصیر در 93ق / 712م طارق بن زیاد سردار دلیر مسلمان با 000‘ 7 نفر که اغلب آنان از مسلمانان بربر شمال افریقا بودند، پس از عبور از تنگۀ هرکول (که بعدها به نام او «تنگۀ جبل‎الطارق» نامیده شد)، رودریگ (الذریق، لزریق، رذریق)، پادشاه ویزیگوتها را شکست داد و سر او را به دمشق فرستاد و سپس موفق به تصرف جنوب غربی اسپانیا یعنی ایالت آندالوسیا (اندلس) و حتی پایتخت اسپانیا یعنی تولدو (طلیطله) گردید. پس از این موفقیت، موسی بن نصیر که از پیشرفت حیرت‎انگیز طارق به هیجان آمده بود، برای اینکه در پیروزیهای طارق سهیم باشد و ثوابی ببرد، به همراهی یکی از صحابه و 3 تن از تابعین با 000‘18 تن دیگر به کمک طارق به اندلس آمد. اینان در اندک زمانی بر سراسر اسپانیا و ازجمله آراگون و شهرهای آن مسلط شدند (ارسلان، تاریخ فتوحات اسلامی، 38-52). 
سرقسطه (مرکز آراگون) در بهار 95ق / 714م تسلیم سپاهیان موسی بن نصیر گردید (باستانی) و فورتون حاکم آراگون به طارق بن زیاد تسلیم شد و اسلام آورد. اسقف آراگون به کوههای پیرنه گریخت، ولی مردم گروه گروه به اسلام گرویدند. انگیزۀ عمدۀ قبول اسلام از سوی بخش وسیعی از مردم اسپانیا، احتمالاً این بود که می‎خواستند از ستم اسقفهای مسیحی که روابط کاملاً نزدیکی با مأموران حکومت ستمگر ویزیگوت داشتند، خلاص گردند، به این تازه مسلمانان مسالم یا مولّدون یا به قول مردم اسپانیا مولادیز می‎گفتند (وات، 14-15). به قولی، موسی بن نصیر قصد داشت که از کوههای برانس (پیرنه) بگذرد و ضمن تصرف ارض کبیر (اروپا) از طریق آلمان و قسطنطنیه خود را به دمشق برساند و دین اسلام را در این نواحی رواج دهد، ولی به علت احضار شدن وی و طارق توسط خلیفۀ اموی و ولید بن عبدالملک (86-96ق / 705-715م) این هدف عملی نشد و موسى و طارق در 96ق / 715م با غنایم و اسیران فراوان که اغلب از شاهزادگان و اشراف بودند، به دمشق بازگشتند و چندی بعد موسی مغضوب سلیمان بن عبدالملک (96- 99ق / 715- 718م) گشت و به گونۀ وحشیانه‎ای از میان رفت (ارسلان، همان). پس از موسى 19 تن دیگر از مسلمانان به مدت 42 سال (96- 138ق / 715-755م) در اندلس حکومت کردند و اوقات آنان بیشتر مصروف جنگ با فرانسویان گشت (ارسلان، تاریخ فتوحات اسلامی، 62). چون منطقۀ آراگون، به‎ویژه مرکز آن سرقسطه، ستاد عملیات نظامی مسلمانان بود، این منطقه نقش عمده‎ای در پیروزی ایشان ایفا کرد، زیرا در زمان اقتدار مسلمانان، شهرهای جنوب غربی فرانسه مانند تولوز (تولوزه) ناربون (ناربونه) کارکاسون (قرقشونه) به تصرف مسلمانان درآمد و در زمان ناتوانی فرانسویان آراگون، بر ناوارا و کاتالونیا می‎تاختند. به همین جهت خط‎الرأس رشته‎کوه پیرنه مرزی میان دولت اسلامی و مسیحی به‌شمار آمد و نیروی دفاعی مسلمانان برای نگهبانی سرحدات شمال شرقی در سرقسطه جای گرفت (وات، 38-39). چون دولت بنی‎امیه در 132ق / 750م به دست ابومسلم خراسانی برافتاد و دولت بنی‎عباس (132-656 ق / 750-1258م) بر سر کار آمد، یکی از خلیفه‌زادگان اموی به نام عبدالرحمٰن الداخل از دست مأموران عباسی گریخت و خود را به اندلس رساند و موفق به قبضه کردن قدرت در آنجا شد و بازماندگان وی توانستند تا 423ق / 1032م، در اندلس (و از جمله آراگون) به حکومت خود ادامه دهند. در این مدت فرهنگ و تمدن اسلامی به حد اعلای خود رسید و پرتو آن تمام اروپای غربی را فرا گرفت (حتی، 2 / 652). 
در 162ق /  779م در زمان عبدالرحمن اول (138-172ق / 755- 788م) شارلمانی (151- 199ق /  768-814 م) که هم‎پیمان خلیفۀ عباسی هارون‎الرشید و بالطبع دشمن عبدالرحمٰن بود، به دعوت برخی از امیران مخالف، به اندلس حمله کرد و وارد آراگون گردید، ولی به علت پایداری مسلمانان سرقسطه و بسته شدن دروازه‎های شهر (حتی، 2 / 650) نتوانست به فتح سرقسطه نائل آید و این امر باعث شد که قسمت اعظم اسپانیا را به حال خود رها کند (وات، 38)، اما هنگام بازگشت خفت‎انگیز سپاه فرانسه، در تنگه‎های کوهستانی پیرنه قبایل باسک و دیگر کوه‎نشینان که اغلب مسلمان بودند از پشت‎سر به سپاه شارلمانی حمله کردند و خسارتهای جانی و مالی بسیار وارد آوردند. در این حملات رولان، یکی از سرداران شجاع شارلمانی، کشته شد. سرود رولان که در ادبیات قرون وسطای فرانسه شهرت دارد، از این واقعه مایه گرفته است (حتی، 2 / 650، وات، 38). در زمان عبدالرحمٰن دوم (207- 238ق / 822-852 م) که در شبه‎جزیرۀ اندلس وحدت ارضی و سیاسی برقرار شد، عمران و آبادی بسیار انجام گرفت که قسمتی از آن در آراگون و از همه مهم‎تر پایگاههای نگهبانی برای جلوگیری از حملات فرانسویان بود. سرقسطه که پیش از عبدالرحمٰن (300-350ق / 912-961م) تابع ایالت لئون شده بود، دیگرباره فرمانبر حکومت امویان گردید (وات، 45).
پس از حکم دوم (350-366ق / 961-976م)، دولت اموی اندلس دچار ضعف و حالت ملوک‎الطوایفی گردید، به گونه‎ای که در 423ق / 1032م اندلس دارای 31 شهر تقریباً مستقل شد و مقدمات انحطاط مسلمانان فراهم آمد و تا سال یادشده فقط شبحی از خلافت باقی بود. اما در آراگون و به‎ویژه در سرقسطه، به علت موقعیت مرزی، از مدتها پیش قدرت در دست فرماندهان مسلمان محلی بود (وات، 117- 118). متلاشی شدن قدرت سیاسی اندلس فرصتی به دست شهریاران مسیحی شمال اسپانیا داد که بر پایۀ قرارداد با امیران مسلمان نه تنها از پرداخت جزیه خودداری کنند، بلکه از آنان باج نیز بخواهند (همان). برای مثال، آلفونسوی ششم امیر لئون و قشتاله موفق شد که از حکومت نیرومند محلی اشبیلیه سوید (اشبیلیه) خراج دریافت کند، اما همینکه ارگون طمع بست و خواست بر سرقسطه مسلط شود با مخالفت شدید آل‎سید (رود ریگو دیاز دو ویوار) که طرفدار مسلمانان و از نجبای قشتاله و رقیب آلفونسو و مردی بی‎باک و با شهامت بود، روبه‎رو شد. ال‎سید خود را در اختیار حکمران مسلمان سرقسطه یعنی ابوجعفر احمد بن سلیمان المقتدر بالله (438-474ق / 1046-1081م) که مردی منجم، ریاضی‎دان و فیلسوف بود، گذاشته بود. در مقابل، المقتدر ال‎سید را حکمران مستقل شهر مسلمان بلنسیه کرد (474ق / 1081م) با اینهمه، تهدیدات مسیحیان بر ضدمسلمانان ادامه داشت. حکمران مسلمان اشبیلیه برای مقابله با آلفونسوی ششم ناچار از حکمران مقتدر دولت مرابطون (479-542 ق / 1086-1147م) که در این زمان در شمال افریقا قدرت مهمی به‌شمار می‎رفتند، کمک خواست و با مساعدت آنها موقتاً از پیشرفت مسیحیان در جنوب اسپانیا جلوگیری شد. به این ترتیب، پای دولت مرابطون به اندلس باز شد (وات، 117- 118)، اما به علت همکاری نکردن مسلمانان با دولت مرابطون در 512 ق /  1118م اشراف آراگون پس از 9 ماه محاصره، سرقسطه را تصرف کردند (ارسلان، تاریخ فتوحات اسلامی، 44) و در 490ق / 1097م وشقه سقوط کرد (رانسیمان، 1 / 121). در 540 ق / 1145م دست مرابطون به کلی از ناحیۀ آراگون کوتاه شد (وات، 118) و دورۀ دوم ملوک‎الطوایفی در اندلس آغاز گشت. این سرزمین دوباره میان امیران کوچک ملوک‎الطوایف تقسیم گردید و آراگون به دست مسیحیان افتاد. در 566 ق / 1171م در شمال افریقا به جای دولت مرابطون دولت موحدون (542-633 ق / 1147-1236م) پایه‎گذاری شد که بنیادگذار آن محمد بن تومرت بود (473-525 ق / 1080-1131م). پایه‎گذاری این حکومت، جان تازه‎ای به مسلمانان اندلس داد و مانع شد که همۀ اندلس به دست مسیحیان بیفتد. موحدون حتى یک‎بار در 592 ق / 1196م، آلفونسوی هشتم پادشاه قشتاله را در محلی به نام آلارکوس به سختی شکست دادند، اما از این پیروزی دستاورد مهمی بهرۀ مسلمانان نگشت. در برابر، مسیحیان از این رهگذر، هرچه بیشتر متحد شدند و سرانجام در 609 ق / 1212م، دو دولت متحد آراگون و ناوار با کاستیل، در جنوب طلیطه در محلی به نام لاس‎ناواس دِ تولوسا سپاهیان موحدون را به سختی شکست دادند (دوروتی، 22) و دست مسلمانان را از اسپانیا بجز از باریکه‎ای در جنوب اندلس (شامل غرناطه و پیرامون آن) کوتاه کردند. دولت نوین غرناطه که محمد بن یوسف بن نصر آن را در 629 ق / 1232م به نام حکومت نصریه (بنی‎الاحمر) پایه‎گذاری کرده بود، کاملاً مستقل نبود، بلکه در برابر تاخت و تازهای پادشاه قشتاله و آراگون ناچار به پرداخت خراج سالانه گردید و ناگزیر متحد دولت آراگون شد که در آن زمان بسی گسترده‎تر بود و حتى بر بلنسیه، میورقه، قرصقه، سردانیه، برجلونه و جز آن فرمانروایی داشت. (ارسلان، الحلل السندسیة، 2 / 229-233). دولت بنی‎الاحمر سرانجام در 897 ق / 1492م به دست ملکۀ ایزابلا که با فردیناند پادشاه آراگون ازدواج کرده و متحد شده بود منقرض گردید و آخرین امیران مسلمان بنی‎الاحمر به مراکش گریختند (آیتی، 235؛ باسورث، 44).
پس از کوتاه شدن دست امیران مسلمان از آراگون به مسلمانان آراگون که مودجار خوانده می‎شدند، آزادی دیانت و استقلال داخلی داده شد. از میان آنان بازرگانانی توانگر برخاستند و تنی چند از آنها در دربار سلطنتی آراگون مصدر خدمات مهمی گشتند. صنعتگران مسلمان با به کار بردن اشکال و موضوعات اسلامی در صنایع ظریفه، شیوۀ خاصی پدید آوردند و بر معماری، درودگری، منبت‎کاری و فلزکاری اسپانیا تأثیر گذاشتند. آلفونس ششم زمانی با افتخار خود را پادشاه دو دیانت یعنی اسلام و مسیحیت می‎نامید. با این‌همه، مسلمانان ناچار بودند، جامۀ مشخصی بپوشند و در محلۀ مخصوص زندگی کنند و به‎ویژه مالیاتهای گران بپردازند. ثروتی که از راه صنعت و بازرگانی برای مسلمانان فراهم آمده بود، مایۀ رشک مسیحیان شد و سرانجام جیمس یکم در 645 ق / 1247م، فرمان اخراج 000‘100 تن از آنها را از آراگون صادر کرد. این امر موجب وارد آمدن لطمات فراوان به صنایع آراگون شد (دورانت، 4 / 230، 231). تا 1249ق / 1833م آراگون به صورت یک واحد سیاسی باقی بود، ولی در آن سال به 3 استان امروزی، ساراگوسا (سَرْقُسْطه = سَرْقُص = سرقصطه)، اوئسکا (وشقه) و تروئل (ترول) درآمد (بریتانیکا). مرکز ایالت آراگون همواره سرقسطه بوده و در وصف آن گفته شده است که: «شهری است نیکو و بزرگ، بستانهای زمردگونش آن را در میان گرفته‎اند. 4 نهر دارد که از هر سو بر آن محیط هستند و از آن‎رو باغهایش به انواع ریاحین و گلها مرصع است. شهری است کهن، از متنزهات آن جلقین و قصرالسرور و مجلس‌الذهب است» (ابوالفدا، 219) این شهر به علت آنکه در دیوار بناهای آن از مرمر سفید استفاده شده، به الدارالبیضاء (شهر سپید) نیز موسوم بوده است (دمشقی، 417). سرقسطه کلیساهای تاریخی متعدد دارد که ازجملۀ آنها «سیو»ست که پیش‎تر مسجدجامع اعظم مسلمانان بوده و مسیحیان برای تبدیل مسجد به کلیسا، مدت 401 سال (513-927ق / 1119-1521م) کوشش کرده‎اند. کاخهای گوناگون ازجمله کاخ جعفری که ابوجعفر احمد فرمانروای ارغون در میانه‎های سدۀ 5 ق / 11م ساخته، یادگارهایی از روزگار اسلامی این شهر است. (ارسلان، تاریخ فتوحات اسلامی، 43). دیگر شهرهای عمدۀ آراگون که در آن هم آثار اسلامی دیده می‎شود، عبارتند از وشقه (اوئسکا) که به نوشتۀ یاقوت در معجم‎البلدان عده‎ای از اهل علم بدان‎جا منسوبند، قلعۀ ایوب (منسوب به ایوب بن حبیب لخمی یکی از فرمانروایان مسلمان در اواخر سدۀ 2ق / 8م در اندلس)، کاسپه (قصبه)، آتیکا (عتیقه)، داروکا (داروغه) و تروئل (ترول).

مآخذ

آیتی، محمدابراهیم، آندلس، دانشگاه تهران، 1363ش، صص 15، 182، 235؛ ابوالفداء، اسماعیل، تقویم البلدان، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش؛ ارسلان، شکیب، تاریخ فتوحات اسلامی در اروپا، ترجمۀ علی دوانی، قم، حکمت، 1348ش؛ همو، الحلل السندسیة، بیروت، دارمکتبةالحیاة، 1355ق؛ امین، حسن، الموسوعةالاسلامیه، بیروت دارالتعارف، 1399ق، ص 118؛ بستانی، (فؤاد افرام)؛ باسورث، کلیفورد ادموند، سلسله‎های اسلامی، ترجمۀ فریدون بدره‎ای، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش، ص 43؛ خوری، سلیم جبرائیل و شحاده، سلیم میخاییل، آثارالادهار، بیروت، مطبعة السوریه، 1291ق، صص 68-69؛ حتی، فیلیپ، تاریخ عرب، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تبریز، حقیقت، 1344ش، 2 / 634، به بعد؛ حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، طهوری، 1362ش، صص 181-183؛ حسن، ابراهیم حسن، تاریخ الاسلام السیاسی، بیروت، داراحیاء الکتب العربیه، 1362ق، 1 / 317؛ دایرةالمعارف فارسی؛ دمشقی، محمد بن ابی‎طالب، نخبةالدهر، ترجمۀ حمید طبیبیان، تهران، فرهنگستان ادب و هنر ایران، 1357ش، ص 418؛ دورانت، وبل، تاریخ تمدن، ترجمۀ فریدون بدره‎ای، تهران، اقبال، 1345ش، صص 18 / 327-328، 356 به بعد؛ همو، همان، ترجمۀ ابوالقاسم طاهری، تهران، اقبال، 1343ش، 13 / 226-231؛ دوروتی، لودر، سرزمین و مردم اسپانیا، ترجمۀ شمس‎الملوک مصاحب، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1344ش؛ رانسیمان، استیون، تاریخ جنگهای صلیبی، ترجمۀ منوچهر کاشف، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش، 1 / 120؛ وات، مونتگومری، اسپانیای اسلامی، ترجمۀ محمدعلی طالقانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1359ش، فهرست.

علی‎بابا عسکری