آذربایجان شوروی

آذربایجان، جمهوری شوروی سوسیالیستی، جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان سرزمینی است اسلامی و شیعه‎نشین در شرق قفقاز که در 1918م از سوی دولت مساواتیان به نام «جمهوری آذربایجان» و از 1920م توسط دولت بلشویکی قفقاز به نام «جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان» نامیده شد. مرکز این جمهوری باکو و جمعیت آن 000‘477‘5 نفر است (بنیگسن، 6).

وجه تسمیه

این سرزمین تا 1918م هرگز آذربایجان نامیده نمی‎شد. زمانی نام کهن آن «آلبانیا» بود (بارتولد، III / 334). در روستای «بویوک دَکَن» واقع در بخش نوخای قفقاز نوشته‎ای به خط و زبان یونانی باستان به دست آمده که تاریخ آن را سدۀ 2م دانسته‎اند و در آن از آلبانیا یاد شده است (لاتیشف، 103, 104). در نوشته‎های مورخان باستان ازجمله پولیبیوس، استرابون و دیگران نیز این سرزمین با نام آلبانیا آمده است. به نظر بعضی محققان، آلبانیا در مآخذ پارتی به صورت «اردان» آمده است (علی اف، 18, 19). در مآخذ عهد اسلامی این نام را «اران» و «الران» نوشته‎اند (بارتولد، III / 334). این نام به احتمال قوی با نام پارتی «اردان» مرتبط است. گاه نیز از این سرزمین با دو نام اران و شروان یاد کرده‎اند (نک‍ : اران و سیروان). پس از لشکرکشیهای تیمور و داستان ترکمانان آق‎قوینلو (ه‍ م) و قره‎قوینلو (ه‍ م) نام اران به‌تدریج از کتابها برداشته شد (کسروی، 264‘265). در دایرة‎المعارف بزرگ شوروی آمده است که «در اواسط سدۀ 11م ]5 ق[ هجوم اقوام ترک (ازجمله غُزان و دیگران) که دودمان سلجوقی در رأس آنها قرار داشتند به سرزمین اران و شیروان آغاز گردید» (1 / 251). از این عبارت معلوم می‎شود که در آن زمان سرزمین مذکور با این دو نام شناخته شده بود. با ضعف دولت صفویان و دولتهای مرکزی ایران، در این سرزمین که جزئی از ایران بود چند خان‎نشین، ملک‎نشین و سلطان‎نشین کوچک پدید آمد که در نیمۀ دوم سدۀ 12ق /  نیمه دوم سدۀ 18م شمارۀ آنها به 15 رسید. عمده‎ترین آنها عبارت بودند از خان‎نشینهای باکو، گنجه، دربند، قُبه (قوبا = کوبا). قراباغ، نخجوان، طالش، شَکی، شروان، ایروان، لنکران، و سلطان‌نشینهای کوچک آرَش، ایلی‌سو، کازاخ، کوتکاشِن، قَبَله و شَمشادیل. سلطان‎نشینهای کوچک بعضی مستقل و بعضی دیگر تابع خانها بودند (ابراهیم بیگ‎لی، 39) به عنوان نمونه سلطان‎نشینهای آرش، ایلی‎سو و کوتکاشن از خان‎شکی، و ملک‎نشینها از خان قراباغ تبعیت می‎کردند («تاریخ آذربایجان»، 334, 335). در 14 و 21 مه 1805م در اردوگاه ارتش روسیه واقع در ساحل کورک‎چای (20 کمـ گنجه) موافقتنامه‎ای به امضا رسید که طبق آن، خانهای قراباغ و شکی تابعیت دولت روسیه را پذیرفتند (ابراهیم بیگ‎لی، 62). پس از پایان جنگهای ایران و روس که بخشی از این سرزمین به اشغال روسیه درآمد و در پی انعقاد معاهدۀ ترکمانچای، بعضی خانها، ازجمله خانهای اردوباد و نخجوان، الحاق خود را به امپراتوری روسیه اعلام نمودند (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، 1 / 252). در هیچ‎یک از مآخذ مربوط به دوران مذکور و سالهای پیش از آن نامی از آذربایجان برای این سرزمین نمی‎یابیم (رضا، 52- 58). در سال 1911م حزب مساوات در اراضی کنونی جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان تأسیس یافت. مساواتیان در مارس 1918م قیامی مسلحانه در باکو ترتیب دادند که اندکی بعد به دیگر نواحی آن سرزمین کشیده شد. اینان در 27 مه 1918م در شهر تفلیس دولتی تشکیل دادند و با نام «جمهوری آذربایجان» اعلام استقلال کردند (همو، 214). در پایان 1919 و اوایل 1920م دولت مساواتیان دستخوش بحران سیاسی و اقتصادی شد. در بهار 1919م در نواحی مغان و لنکران دولت شوروی تأسیس یافت. در 26 آوریل 1920م کمیتۀ موقت انقلاب به ریاست نریمان نریمان‌اف تشکیل گردید. در 28 آوریل 1920م دولت مساواتیان ساقط شد و کمیتۀ انقلاب قدرت را در باکو به دست گرفت و خود را دولت «جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان» نامید (عزیزبیگ اوا، 158).

موقع جغرافیایی

در مآخذ ایرانی و اسلامی، اراضی جنوب کوههای قفقاز و منطقۀ قفقاز مرکزی را تا شمال رود ارس، قفقاز؛ و نواحی شمالی کوههای بزرگ قفقاز را ماوراء قفقاز نوشته‎اند. ولی در مآخذ روسی و به پیروی از آنها در نوشته‎های محلی نامهای مذکور به صورتی وارونه ارائه شده‎اند و آن محدوده‎ای را که در مآخذ ایرانی و اسلامی به صورت ماوراء قفقاز آمده، قفقاز؛ و بخشی را که به صورت قفقاز نوشته شده است، ماوراء قفقاز می‎خوانند. به عنوان نمونه دایرةالمعارف بزرگ شوروی در بحث پیرامون جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان، آن را بخشی از «منطقۀ جنوب شرقی ماوراء قفقاز» نامیده است (1 / 247). این دوگانگی سبب بروز آشفتگیهایی در نوشته‎های مورخان و جغرافی‎نگاران شده است. جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان مشتمل بر جمهوری شوروی خودمختار نخجوان و ولایت خودمختار قراباغ کوهستانی و شهرها و بخشهای متعدد است. این جمهوری دارای 60 بخش، 57 شهر و 119 قصبه از نوع شهری است (همانجا). جمهوری آذربایجان از شمال با جمهوری شوروی خودمختار داغستان (جزء جمهوری شوروی سوسیالیستی فدراتیو روسیه)، از شمال غرب با بخشی از گرجستان، از غرب با جمهوریهای گرجستان و ارمنستان و از جنوب با ایران و ترکیه هم‎مرز است. سراسر مرز شرقی جمهوری آذربایجان محدود به دریای خزر است. آن بخش از این جمهوری که در شمال رود کر (به زبان گرجی: کورا) واقع است، روزگاری شروان (شیروان) نام داشت (دانشنامه)، ولی بعدها این نام به ناحیه‎ای بسیار کوچک‎تر در بخش مذکور اطلاق شد. بخش اعظم این جمهوری در فاصلۀ میان بخشهای جنوب شرقی سلسله کوههای قفقاز بزرگ و کوچک و طالش قرار گرفته است. حد شرقی این جمهوری در کرانۀ دریای خزر 800 کمـ است. شبه‎جزیره‎های عمدۀ آن عبارتند از: آبشوران، کورینسکایا، کوسا و سارا؛ خلیجهای عمدۀ آن عبارتند از آبشوران، کیروف (قیزیل آغاج) و خلیج باکو، و جزایر عمدۀ آن عبارتند از: ژیلوی و آرتیوم که سدی آن را به ساحل مرتبط می‎کند. در اطراف شبه‎جزیرۀ آبشوریان جزایر کوچکی وجود دارد که مجموع آنها را مجمع‎الجزایر آبشوریان می‎نامند.

ناهمواریها

حدود یک‌دوم اراضی جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان کوهستانی است. در محدودۀ جنوب شرقی جمهوری سه شکل ساختاری قفقاز وجود دارد که عبارتند از برجستگی قفقاز بزرگ در شمال، برجستگی قفقاز کوچک در جنوب و فرورفتگی کُر در میان این دو برجستگی. در انتهای جنوبِ شرقیِ جمهوری کوههای طالش، در جنوبْ فرورفتگیهای میانی ارس و در شمالِ آن برآمدگیهای کوهستانی آیوتس دزور (دارالاگز) و زنگه‎زور از رشته‎کوههای قفقاز کوچک قرار دارند. مرتفع‎ترین قله‎های آن عبارتند از «بازاردوز» به ارتفاع 466‘4 متر (در بعضی مآخذ 480‘4) و شاه‎داغ به ارتفاع 243‘4 متر (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، 1 /  248). ناهمواریهای کوههای قفقاز بزرگ دارای یخچالهای متعددی است که سرچشمۀ رودهای کوهستانی را تشکیل می‎دهد. جبال قفقاز بزرگ در حدود شرق کوه باباداغ (به ارتفاع 629‘3 متر) دارای شیب کوهستانی تندی است (همانجا). در شرق جبال قفقاز دشت شیب‎دار کوسار قرار دارد که به جلگۀ سامور ـ دوه‎چی (روسی: سامور ـ دویچی) منتهی می‎گردد. فرورفتگی کُر در جمهوری آذربایجان شامل دو بخش است: ناهمواریهای منطقۀ غربی، ناهمواریهای منطقۀ شمالی. این ناهمواریها از کوههای کوتاه و فرورفتگیهایی تشکیل یافته که بزرگترین آنها فرورفتگی آلازان ـ آفتوران (آلازان ـ آغری‎چای) در شیب تند دامنۀ جنوبی است. در بخش مرکزی و شرقی فرورفتگی کُر، جلگه کُر ـ ارس قرارگرفته است. در محدودۀ جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان کوههای شاه‎داغ، موروداغ (725‘3 متر) و کوههای قراباغ از سلسله جبال کوچک قفقاز واقع شده است. در کوههای طالش سه قلۀ بلند وجود دارد که مرتفع‎ترین آنها 477‘2 متر است. بلندترین قله در کوهستانهای نخجوان 904‘ 3 متر ارتفاع دارد (همانجا).

زمین‎شناسی

اراضی جمهوری آذربایجان در منطقۀ ژئوسنکلینال بزرگ (ناودیس) مربوط به دورۀ آلپی شرق قفقاز واقع شده است. کوههای قفقاز بزرگ در شمال این ناودیس قرار دارند. بخش مرکزی این کوهها از سنگهای گرانیت مقاوم پرکامبرین تشکیل شده است. دامنۀ شمالی کوههای قفقاز بزرگ به زمینهای کِرتاسه می‎پیوندد. این کوهها با مقطع نامتقارن در دامنۀ جنوبی دارای شیب تند است و پیدایش آنها به حرکات کوهزایی دورۀ میوسن تا پلیوسن مربوط می‎شود. حرکات کوهزایی اواخر دوران سوم زمین‎شناسی با فعالیتهای آتشفشانی همراه بوده است. اکنون نیز برخی از نشانه‌های این فعالیت آتشفشانی در لاکولیتهای بشتائو در مجاورت پیاتی گورسک دیده می‎شود که تا پلیوسن فوقانی فعال بوده‎اند. فرورفتگی کر، در جنوب کوههای قفقاز بزرگ، از رسوبات اواخر دوران سوم پوشیده شده است. این فرورفتگی به‌وسیلۀ برجستگی سورام به دو بخش تقسیم می‎گردد. همین برجستگی دیگر کوههای قفقاز بزرگ را به کوههای قفقاز کوچک می‎پیوندد.
در شبه‎جزیرۀ آبشوران و مجمع‎الجزایر آن منابع نفت و گاز وجود دارد. در منطقۀ میانی جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان، فرورفتگی کر و نواحی سفلای جلگۀ کر نیز منابع نفت و گاز موجود است. مناطق جلفا و اردوباد دارای معادن مولیبدن و سنگ نمک است. در بسیاری از مناطق جمهوری، به‎ویژه دامنه‎های جنوبی کوههای قفقاز بزرگ، نواحی شکی ـ شماخی و بخشهای جنوبی کوههای قفقاز کوچک تا جلگۀ ارس، منابع متعددی از آبهای معدنی وجود دارد که از آن جمله است آبهای معدنی باداملی، ترش‎سو، وایستی‎سو. در کوههای شاه‎داغ منابع سنگ آهن، و در مناطق مرتبط با رشته جبال قفقاز کوچک منابع کوبالت و بسیاری مواد کانی دیگر وجود دارند. بدین جهت مناطق مزبور را «اورال آذربایجان» نامیده‎اند («دایرةالمعارف مختصر جغرافیایی»، I / 38). منطقۀ نخجوان دارای معادن نمک و مولیبدن است.

اقلیم

آب و هوای جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان گرمسیری است، ولی می‎توان در آن چند نوع منطقۀ خشک و مرطوب با آب و هوای کوهستانی و جلگه‎ای مشاهده نمود. حرارت متوسط این جمهوری از 5 / °14 سانتی‎گراد تا صفر درجه نوسان دارد. حرارت متوسط در ماه ژوئیه °25 تا °27 سانتی‎گراد است (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، 1 /  248). هوای مناطق جنگلی در تابستانها خشک است. در این نواحی حرارت بین صفر تا °30 سانتی‎گراد نوسان دارد. حداکثر  گرمای هوا به °40 تا °43 سانتی‎گراد و حداقل سرما به °30- سانتی‎گراد می‎رسد (همانجا). میزان بارندگی در نواحی مختلف این جمهوری متغیر است. در شبه‎جزیرۀ آبشوران و جنوب شرقی ناحیۀ شیروان میزان بارندگی کمتر از 200 میلی‎متر، در جلگۀ کر ـ ارس 200-300 میلی‎متر، در دامنۀ کوهها 300-900 میلی‎متر، در دامنۀ سلسله جبال قفقاز بزرگ 1200-1300 میلی‎متر، در بخش لنکران 1200-1400 و گاه 1700-1800 میلی‎متر است (همانجا؛ دایرةالمعارف مختصر جغرافیایی، I / 38).

آبها

در جمهوری آذربایجان حدود 250‘1 رود، رودخانه و نهر موجود است که از اینها فقط 21 رود بیش از 100 کمـ طول دارند (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، 1 / 249). بزرگترین رودی که از این جمهوری می‎گذرد رود کُر است که از شمالِ غرب تا جنوبِ شرق کشیده شده است و پس از پیوستن به رود ارس در ناحیۀ صابرآباد به دریای خزر می‎ریزد. اکثر رودخانه‎ها، نهرها و جویبارهای این جمهوری به رود کر می‎ریزند. رودهای عمدۀ آن عبارتند از بیلقان‎چای، موخاج‎چای، تال‎چای قورموچای سامور، کودیال‎چای، شامخورچای، آقسطفا، گنجه‎چای، ترترچای و غیره. رودهای کر و ارس بزرگ‎ترین منابع آبیاری جمهوری به‌شمار می‎روند. بر روی رود کر در ناحیۀ مینگه‎چویر (روسی: مینگه‎چائور) سدی احداث گردیده است. دریاچۀ پشت این سد به وسعت 605 کمـ2 است (همانجا). در کنار سد تأسیسات برق آبی تهبیه شده است. در منطقۀ سفلای سد مینگه‎چائور کشتیرانی محلی امکان‎پذیر گشته است. طی سالهای اخیر بر روی رود ارس نیز سدهایی پدید آمده و تأسیسات برق آبی ایجاد شده است. مجموع نیروی برق این جمهوری را 15 میلیارد کیلووات ساعت نوشته‎اند (همان، 24 (2) / 526). ولی حدود 90٪ نیروی برق جمهوری از طریق تأسیسات برق حرارتی تأمین می‎گردد (همانجا). در جمهوری حدود 250 دریاچه وجود دارد که بزرگ‎ترین آنها عبارتند از دریاچه‎های حاجی قبول به گنجایش 5 / 15 کمـ3، بویوک شور 3 / 10 کمـ3، آلاگل به گنجایش 5 کمـ3 و 8 متر عمق و گوی گل (همان، 1 / 249).

پوشش گیاهی

دشتهای جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان اغلب خشک و به صورت نیمه‎صحرا و نمکزار است، ولی در جلگه‎های مسیر رودهای کر و ارس و نیز دامنۀ کوهستانها گیاهان متعددی می‌روید. گیاهان جمهوری را به 4100 نوع تخمین زده‌اند. مناطق جنگلی جمهوری 000‘146‘1 هکتار است که نسبت به وسعت آن قابل توجه است. بیشتر مناطق جنگلی در دامنۀ کوههای قفقاز بزرگ و قسمتی در دامنۀ کوههای قفقاز کوچک و کوههای طاش واقع شده‎اند. در دامنه‎های جنوبی کوههای قفقاز بزرگ درختان بلوط ایبریایی (گرجی) و شاه بلوط می‎روید.

حیات حیوانی

جانوران این ناحیه را به 12 هزار نوع تخمین زده‎اند. در بعضی نواحی آن انواع مارها و دیگر خزندگان، جانورانی چون، گراز، آهو و پرندگانی از قبیل قرقاول، دراج، تیهو، مرغابی و غیره زندگی می‎کنند. در نواحی کوهستانی، یوزپلنگ، خرس، گراز، گربۀ وحشی و سنجاب وجود دارد. در آبهای طالش انواع ماهیهای ارزشمند ازجمله ماهی آزاد، و در مناطق رود کر و دریای خزر ماهیهای خاویار چون استورژن و بلوگا زندگی می‎کنند (همان، 247، 252، 24 (2) / 526).

جمعیت و ترکیب دموگرافیک

جمعیت این جمهوری در 1959م 000‘940‘2 تن بود که در 1970م به 000‘380‘4 نفر افزایش یافت (بنیگسن، 6). این رقم تا اول ژانویۀ 1976م به 000‘689‘5 نفر رسید (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، 24(2) / 525)، ولی در سرشماری 1979م تا 000‘477‘5 نفر کاستی پذیرفت (بنیگسن، 6). بدین روال رشد متوسط جمعیت این جمهوری در فاصلۀ 1959-1970م حدود 49٪ و از 1970 تا 1979م حدود 25٪ بوده است. طبق سرشماری 1970م تعداد جمعیت از لحاظ ملی و قومی عبارت بود از مردم بومی و محلی 000‘777‘3، روسها 000‘510، ارامنه 000‘484، لزگی 000‘137 و بقیه از دیگر اقوام و ملیتها ازجمله آوارها، اودینها، تساخورها، تاتها، کُردها، اوکرایینیها، یهودیان، تاتارها، گرجیها و غیره (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، 1 /  249، 24 (2) / 527). بنیگسن نسبت روسها به مردم محلی را در 1979م حدود 9 / 7٪ نوشته است (p.9). جمعیت نسبی این جمهوری (طبق آمار اول ژانویۀ 1976م) 7 / 65 نفر بوده است. نسبت روسها در این جمهوری در مقایسه با مردم بومی طی 1959م 5 / 13٪ بود. ولی این نسبت در 1970م به 9 / 9٪ و در 1979م 9 / 7٪ کاهش یافت (همانجا). دلیل این امر را باید در افزایش جمعیت نواحی مسلمان‎نشین شوروی ازجمله جمهوری شوروی آذربایجان دانست. 52٪ اهالی این جمهوری را زنان تشکیل می‎دهند (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، 1 /  249). به تقریب نیمی از اهالی در شهرها و نیمی دیگر در روستاها سکنا دارند. مرکز این جمهوری شهر باکو است. جمعیت این شهر و بخشهای تابع شورای آن در اول ژانویۀ 1976م بالغ بر 000‘406‘1 تن بود (همان، 24 (2) / 525). شهرهای عمدۀ جمهوری عبارتند از کیروف‎آباد با جمعیت 000‘211 نفر (کیروف‎آباد در گذشته گنجه نام داشت. این شهر پس از جنگهای ایران و روس، الیزابت پل نامیده شد که در زبان روسی آن را یلیزاوتوپل می‎نامیدند. پس از تأسیس جمهوری دوباره نام کهن به شهر مذکور بازگشت. چون سرگی میرونویچ کیروف یکی از رهبران حزب بلشویک مدتی در آذربایجان شوروی فعالیت داشت، لذا پس از قتل وی که در 1934م صورت گرفت، شهر گنجه بار دیگر تغییر نام داد و کیروف‎آباد نامیده شد)، سومقائیت با جمعیت 000‘168 نفر، مینگه چِوِیر (مینگه چائور)، استپاناکِرْت، علی بایْرامْلی و داش کَسَن که جمعیت آنها هریک کمتر از 000‘100 نفر است. در سرشماریهای 1926، 1939، 1959، 1970، 1979م هیچ‎گونه اطلاع رسمی پیرامون پیروان ادیان و مذاهب ارائه نشده است، لذا نمی‎توان آماری دقیق از مسلمانان جمهوری مذکور را به دست داد.