آتا

آتا، یا اَتا، كلمه‌ای تركی به معنی پدر، پدربزرگ، جد، و توسعاً شخص محترم و روحانی. تركان آسیای مركزی اجداد هفتگانۀ خود را «یتی (یدی) آتالار» می‌نامند (دورفر، II / 6). در تاریخ قبایل اُغوز از بعضی شخصیتهای محترم و روحانی مانند قورقوت آتا و ایرْقِل آتا نام برده شده است. این شخصیتها حكما و دانایان و یا شعرایی بوده‌اند كه نزد مردم حرمت و اهمیتی در حد تقدس داشته‌اند (اسلام آنسیكلوپدیسی). به نوشتۀ ابن بطوطه سلطان ابوسعید وقتی اتابك احمد را دید، به تركی به او گفت: «سن آتا» یعنی تو پدر من هستی (1 / 206). همچنین نوشته‌اند كه سلطان محمد خوارزمشاه اتابك علاءالدوله را كه به سن پیری رسیده بود آتا نامید، به كنار او نشست و به او عنوان آتاخان داد (دورفر، II / 6). پس از رواج تصوف در میان تركها، به مشایخ ترك علاوه بر القاب باب و بابا، لقب آتا نیز دادند، زیرا صوفیان بزرگ از نظر مردم عادی همچون رهبران و بزرگان روزگاران گذشته تلقی می‌شدند. در طریقت یَسَوی (منسوب به خواجه احمد یسوی) نیز به مشایخ خوارزمی لقب آتا داده می‌شد، مانند حكیم آتا، چوپان آتا، زنگی آتا، منصور آتا، سید آتا و غیره (همانجا؛ اسلام آنسیكلوپدیسی). در بعضی مناطق آسیای مركزی مانند خوارزم و قرقیزستان دهكده‌هایی با نامهایی مانند اولیا آتا، آدون آتا و غیره هست كه نشان می‌دهد این اماكن محل اقامت بزرگان و اولیای تركها بوده است، در بیابانهای میان استرآباد و خیوه كه مسكن تركمنهای یَموت است گروه كوچكی از آنان نام آتا دارند. افزون بر این، این واژه در كلمۀ اتابك (ه‍ م) كه از زمان سلجوقیان به بعد متداول شده و به معنی مربی و للۀ شاهزادگان بوده است نیز به كار رفته است ( اسلام آنسیكلوپدیسی). در تداول فارسی‌زبانان این كلمه در تركیبِ اِتباعی آتا و اوتا به معنی بزرگ و كوچك دیده می‌شود و در عبارت آتا و اوتا،‌ بلند و كوتاه نیز به‌كار رفته است ( لغت‌نامۀ دهخدا، ذیل آتا و اوتا). 
كلمۀ آتا از یك طرف از تركی به مغولی و از مغولی به چینی و از طرف دیگر از تركی به زبانهای قفقازی و روسی و نیز از فارسی به اردو رفته است (دورفر، همانجا).

مآخذ

اسلام آنسیكلوپدیسی، مقالۀ فؤاد كوپرولو؛ ابن بطوطه، سفرنامه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1348ش؛ دایرة‌المعارف اسلام؛ لغت‌نامۀ دهخدا، ذیل آتا و اوتا؛ نیز:

Doerfer, G. Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Wiesbaden, 1965.

علی‌اشرف صادقی