خامنه ای، آیت الله سیدعلی

خامِنه‌ای، آیت‌الله سید علی (ز 29 فروردین 1318/ 28 صفر 1358/ 19 آوریل 1939)، فرزند آیت‌الله سید جواد، و دومین رهبر انقلاب اسلامی ایران.

الف ـ خاندان

وی در خانواده‌ای روحانی در مشهد زاده شد. جد اعلای او سید محمد حسینی تفرشی نسب به سادات افطسی می‏رساند. شجرۀ وی به سلطان‏العلماء احمد، معروف به سلطان سید احمد می‏رسد که با 5 واسطه از اخلاف امام سجاد (ع)، است. جدش سید حسین خامنه‌ای (ح 1259-20 ربیع‏الآخر 1325 ق) در خامنه به دنیا آمد و در نجف نزد استادان بزرگی چون سید حسین كوه‏كمری، فاضل ایروانی، فاضل شربیانی، میرزا باقر شكی و میرزا محمدحسن شیرازی دانش آموخت و پس از طی مدارج علوم دینی در حوزۀ علمیۀ نجف، در زمرۀ فقها و مدرسان آن حوزه قرار گرفت. او در 1316 ق به تبریز آمد (آقابزرگ، 2/ 640) و مدرس مدرسۀ طالبیه و امام جماعت مسجد جامع آن شهر شد ( گلشن ... ، 2/ 971). سید حسین دارای افكار بلند سیاسی و اجتماعی، و از علمای طرف‌دار مشروطه بود و همواره مردم را به حمایت و پاسداری از نهضت مشروطه تشویق می‏كرد (آرشیو مركز اسناد ... ، شم‍ 1225). برخی از آثار علمی وی از‌جمله حاشیه بر كتابهای ریاض المسائل، قوانین الاصول، مكاسب شیخ انصاری، فوائد الاصول و شرح لمعه وقف كتابخانۀ حسینیۀ شوشتری نجف شد (آقابزرگ، همانجا). شیخ محمد خیابانی، روحانی مبارز و مجاهد عصر مشروطه، شاگرد و داماد وی بود (كسروی، 92). سید محمد خامنه‌ای (1293 ق، نجف ـ شعبان 1353، نجف) مشهور به پیغمبر (بهبودی، 12)، عموی آیت‌الله خامنه‌ای از شاگردان آخوند خراسانی، شریعت اصفهانی و دیگر بزرگان نجف بود، و فردی آگاه به مسائل زمان و از رجال طرف‌دار مشروطه به‏شمار می‌رفت (آقابزرگ، 6، مقدمه، 13). 
پدر آیت‌الله خامنه‌ای سید جواد خامنه‌ای (20 جمادی‏الآخر 1313، نجف/ 16 آذر 1274-14 تیر 1365) از علما و مجتهدان عصر خود بود كه در نجف متولد شد و در كودكی همراه خانواده‌اش به تبریز آمد. پس از اتمام دورۀ سطح، در حدود سال 1336 ق به مشهد مهاجرت كرد (آرشیو مرکز اسناد، همانجا) و در فقه و اصول از محضر بزرگانی چون حاج آقا حسین قمی، میرزا محمد آقازادۀ خراسانی (كفائی)، میرزا مهدی اصفهانی و حاج فاضل خراسانی، و در فلسفه از محضر آقابزرگ حكیم شهیدی و شیخ اسدالله یزدی بهره‌مند گردید (شریف، 7/ 127- 129؛ زنگنه، 1/ 132). سپس در 1345 ق به نجف رفت و از حوزۀ درس میرزا محمدحسین نائینی، سید ابوالحسن اصفهانی و آقا ‏ضیاءالدین عراقی كسب فیض كرد و از 3 نفر یادشده اجازۀ اجتهاد گرفت (شریف، 7/ 127؛ آرشیو مركز اسناد، همانجا). او در پی تصمیم بازگشت به ایران، راهی مشهد شد و در آن شهر اقامت گزید و ضمن تدریس، امامت مسجد صدیقیهای بازار مشهد (مسجد آذربایجانیها) را عهده‌دار گردید (بهبودی، 15). او همچنین از امامان جماعت مسجد جامع گوهرشاد نیز بود (زنگنه، 1/ 77). وی علاقۀ زیادی به مطالعه داشت. مباحثات علمی روزانۀ وی با هم‏ردیفان از‌جمله حاج میرزا حسین عبایی، حاج سید علی‏اکبر خویی، حاج میرزا حبیب ملکی و ... دهها سال ادامه داشت. همچنین وی فردی پرهیزگار و بی‌توجه به امور دنیوی بود و زندگی زاهدانه‌ای داشت (گلشن، همانجا). پس از پیروزی انقلاب اسلامی با آنكه فرزندانش به مقامات عالی سیاسی و اجرایی رسیدند، همچنان به زندگی زاهدانۀ خود ادامه داد. به دلیل بهره‌مندی از كمالات انسانی همواره مورد وثوق مردم بود. او در 14 تیر 1365 درگذشت و در رواق پشت ضریح مطهر امام رضا (ع) به خاك سپرده شد (زنگنه، همانجا). امام خمینی در پیام تسلیتی به آیت‌الله خامنه‌ای به مناسبت فوت پدرش، آیت‌الله سید جواد خامنه‌ای را عالمی با تقوا و متعهد برشمرد (صحیفه ... ، 20/ 71).
بانو میردامادی (1293- 1368 ش)، مادر آیت‌الله خامنه‌ای بانویی زاهد، متشرع، آمر به معروف و ناهی از منکر، آشنا با آیات قرآن، احادیث، تاریخ و ادبیات بود. او در جریان مبارزه با رژیم پهلوی بسیار صبور و با فرزندان مبارزش، به‏ویژه آیت‌الله خامنه‌ای همگام بود (آرشیو مركز اسناد، شم‍ 1226). آیت‌الله سید هاشم نجف‏آبادی (میردامادی) (1303-1380 ق)، جد مادری آیت‌الله خامنه‌ای (از خاندان میرداماد فیلسوف مشهور عصر صفویه) از شاگردان آخوند خراسانی و میرزا محمدحسین نائینی، از علما و مفسران قرآن و از ائمۀ جماعت مسجد‌ گوهرشاد بود (آقابزرگ، 2/ 559) و در عین حال به امر به معروف و نهی از منكر اهتمام ویژه‌ای داشت و در پی اعتراض به کشتار مردم در مسجد گوهرشاد در دورۀ رضا شاه، به سمنان تبعید شد (تاریخ علما ... ، 308؛ قاسم‏پور، 60). آیت‌الله خامنه‌ای از سوی مادر به محمد دیباج فرزند امام جعفر صادق (ع) نسب می‏رساند (زنگنه، 1/ 458).

ب ـ شخصیت علمی و فرهنگی

1. تحصیل و تدریس

سید علی خامنه‌ای تحصیل را در چهارسالگی از مكتب‏خانه و با فراگیری قرآن کریم شروع کرد. دورۀ دبستان را در نخستین مدرسۀ اسلامی مشهد، دارالتعلیم دیانتی، گذراند (آرشیو مركز اسناد، شم‍ 1225). در همین ایام، یادگیری قرائت و تجوید قرآن را نزد برخی قاریان مشهد شروع کرد (بهبودی، 49). هم‌زمان با تحصیل در کلاس پنجم دبستان، تحصیلات مقدماتی حوزوی را نیز آغاز نمود. شوق وافر او به تحصیلات حوزوی و تشویق والدین سبب شد كه وی پس از اتمام دورۀ دبستان، وارد دنیای طلبگی شود و تحصیل علوم دینی را در مدرسۀ سلیمان خان ادامه دهد. وی بخشی از مقدمات را نیز نزد پدر طی کرد. سپس به مدرسۀ نواب رفت و دورۀ سطح را در آن به پایان برد. هم‌زمان با تحصیلات حوزوی دورۀ دبیرستان را تا سال دوم متوسطه ادامه داد (آرشیو مركز اسناد، شم‍ 1226). 
وی معالم الاصول را نزد آیت‌الله سید جلیل حسینی سیستانی و شرح لمعه را نزد پدر و میرزا احمد مدرس یزدی فرا گرفت. رسائل، مكاسب و كفایه را نیز نزد پدر و آیت‌الله حاج شیخ هاشم قزوینی آموخت. در 1334 ش، در درس خارج فقه آیت‌الله سید محمدهادی میلانی حاضر شد. وی در 1336 ش طی سفر كوتاهی همراه خانواده به نجف رفت و در دروس مدرسانِ بنام حوزۀ علمیۀ نجف، از‌جمله آیات سید محسن حكیم، سید ابوالقاسم خویی، سید محمود شاهرودی، میرزا باقر زنجانی و میرزا حسن بجنوردی حضور یافت، ولی به دلیل عدم تمایل پدر برای اقامت در آن شهر به مشهد بازگشت (آرشیو مركز اسناد، همانجا) و یك سال دیگر در درس آیت‌الله میلانی حاضر شد. سپس در 1337 ش به شوق ادامۀ تحصیل عازم حوزۀ علمیۀ قم گردید (بهبودی، 78). در همین سال و پیش از عزیمت به قم، آیت‌الله محمدهادی میلانی به وی اجازۀ روایت داده بود (آرشیو مرکز اسناد، شم‍ 1232).
سید علی خامنه‏ای، در قم نزد بزرگانی چون آیات حاج آقا حسین بروجردی، ‌امام خمینی، حاج شیخ مرتضى حائری یزدی، سید محمد محقق داماد و علامه طباطبایی علم آموخت (همان، شم‍ 1227). در مدت اقامت در قم اكثر وقت خود را به تحقیق، مطالعه و تدریس می‏گذراند. آیت‌الله خامنه‌ای در 1343 ش به دلیل عارضۀ بینایی پدر و برای کمک به وی به ضرورت از قم به مشهد بازگشت و بار دیگر در جلسات درس آیت‌الله میلانی حضور یافت كه تا 1349 ش ادامه داشت. او از ابتدای حضور در مشهد، به تدریس سطوح عالی فقه و اصول (رسائل، مکاسب و کفایه) و برگزاری جلسات تفسیر برای عموم همت گماشت. در این جلسات جمعیت کثیری از قشر جوان به‌ویژه دانشجویان حضور پیدا می‏کردند (همان، شم‍ 1228). او در جلسات تفسیر خود، مهم‌ترین پایه‏های فكری اسلام و اندیشۀ اسلامی را از خلال آیات قرآن استخراج و بیان می‏نمود و به تعمیق بنیانهای اندیشۀ مبارزه و براندازی حکومت طاغوت می‏‏پرداخت به صورتی که شرکت‏کننده در درس تفسیر او به این نتیجۀ ضروری و طبیعی می‏رسید که حکومتی بر پایۀ اسلام و معارف دین باید در کشور تحقق یابد. یکی از اهداف اصلی او از تفسیر، انتقال مبانی انقلاب اسلامی به جامعه بود. از 1347 ش درس تخصصی تفسیر را نیز برای طلاب علوم دینی شروع کرد که این دروس و جلسات تفسیر تا 1356 ش و قبل از دستگیری و تبعید به ایرانشهر ادامه داشت (خامنه‌ای، جم‍‌ ). جلسات تفسیر در سالیانی از دورۀ ریاست جمهوری و پس از آن ادامه داشت. آیت‌الله خامنه‌ای از 1369 ش تدریس خارج فقه را آغاز كرد و تاكنون به تدریس ابواب جهاد، قصاص و مكاسب محرمه پرداخته است. این درس هم‏اكنون نیز ادامه دارد.
آیت‌الله خامنه‌ای دستی در ادبیات دارد و با سبکهای ادبی آشنا ست و نثر وی دارای سبک است و از دوران کودکی تاکنون به مطالعۀ رمان‏ و داستان علاقه‌مند بوده، و بسیاری از رمانها و داستانهای معتبر دنیا را مطالعه کرده است. این علاقه با مطالعۀ رمانها و آثار ادبی نویسندگان بزرگ جهان و تاریخ و فرهنگ ملل شرق و غرب تداوم پیدا کرد. او حتى به نقد کتابهای ادبی و شعر هم می‏پردازد. آیت‌الله خامنه‌ای با بسیاری از شاعران، نویسندگان و روشنفكران زمانه در ارتباط بود. در ایامی كه در مشهد حضور داشت در برخی از انجمنهای ادبی که با حضور شعرای بزرگ تشکیل می‏شد، شركت می‏كرد (آرشیو مركز اسناد، شم‍ 1227) و به نقد شعر می‏پرداخت. خود نیز اشعاری سروده و در سالهای اخیر تخلص «امین» را برگزیده است. مطالعۀ کتب معتبر تاریخی بخش دیگری از برنامۀ مطالعاتی دائمی ایشان است، به‌طوری که به مباحث و موضوعات تاریخ معاصر احاطه دارند (تداوم ... ، 21).

2. آثار

آیت‌الله خامنه‌ای تحقیق و تألیف را از دوران طلبگی آغاز كرد و تقریرات دروس استادان خود را نگاشت (آرشیو مرکز اسناد، شم‍ 1228) و به ترجمۀ چند اثر نیز همت گماشت. در دوران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، این کتابها را تألیف کرد: 1. چهار كتاب اصلی علم رجال، 2. طرح كلی اندیشۀ اسلامی در قرآن، 3. پیشوای صادق، 4. از ژرفای نماز، 5. صبر، 6. روح توحید نفی عبودیت غیرخدا، 7. گزارشی از سابقۀ تاریخی و اوضاع کنونی حوزۀ علمیۀ قم. در همان دوره این کتابها را نیز پس از افزودن تحقیقات خود به آنها، ترجمه و منتشر کرد: 1. آینده در قلمرو اسلام، نوشتۀ سید قطب؛ 2. صلح امام حسن: پرشكوه‏ترین نرمش قهرمانانۀ تاریخ، نوشتۀ شیخ راضی آل‏یاسین؛ 3. تفسیر فی ظلال القرآن، نوشتۀ سید قطب؛ 4. مسلمانان در نهضت آزادی هندوستان، نوشتۀ عبدالمنعم النمر؛ 5. ادعانامه علیه تمدن غرب. 
افزون بر اینها، بسیاری از آراء و اندیشه‏های آیت‌اللٰه خامنه‌ای که در گفتارها و نوشتارهای ایشان و در قالب پیام، سخنرانی، خطبه، و مصاحبه منعکس شده است، به صورت كتاب و نرم‏افزار با عناوین گوناگون و به صورت موضوعی منتشر گردیده، و برخی از آنها نیز به زبانهای دیگر ترجمه شده است. همچنین، پایان‏نامه‏ها، رساله‏ها، مقالات و کتابهای گوناگونی ناظر به افکار و اندیشه‏های ایشان تألیف و تدوین شده است؛ نیز بخشی از مجموعۀ بیانات و مکتوبات ایشان در دورۀ رهبری با عنوان حدیث ولایت منتشر گردیده است.

ج ـ حیات سیاسی و اجتماعی

پیشینۀ فعالیتهای سیـاسی ـ مذهبی خاندان آیت‌الله خامنه‌ای، در او زمینۀ تربیتی برای مبارزۀ سیاسی ‌ـ مذهبی فراهم آورده بود. نقطۀ آغازین ورود به فعالیتهای سیاسی، دیدار او با سید مجتبى نواب صفوی (میرلوحی) در مشهد بود که به بیان خود او اولین بارقه‏های انقلابی را در وی پدید آورد (آرشیو مركز اسناد، شم‍ 1226). نخستین دیدار وی با امام خمینی در 1336 ش صورت گرفت، اما چهرۀ سیاسی امام خمینی برای اولین‌بار در جریان لایحۀ انجمنهای ایالتی و ولایتی برای ایشان مکشوف شد (همان، شم‍ 1228).
آیت‌الله خامنه‌ای با آغاز نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی در 1341 ش وارد عرصه‏های گوناگون مبارزه با طاغوت شد و جزو نخستین افرادی بود که همگامی و فعالیت مبارزاتی را در دورۀ قبل از قیام 15 خرداد 1342 آغاز کرد (همان، شم‍ 119). در بهمن 1341، پس از همه‏پرسی لایحۀ انجمنهای ایالتی و ولایتی، آیت‌الله خامنه‌ای و برادرش سید محمد مأمور رساندن گزارش آیت‌الله محمدهادی میلانی به امام خمینی در قالب نامه در مورد واكنش مردم مشهد به این همه‏پرسی شدند (جلالی، 148). در 1342 ش و در آستانۀ ماه محرم، امام خمینی وی را مأمور ساخت پیامهایی را به آیت‌الله میلانی و علما، روحانیون و هیئتهای مذهبی خراسان در جهت تداوم نهضت و آگاه‏سازی مردم در قبال تبلیغات رژیم پهلوی انتقال دهد (آرشیو مركز اسناد، شم‍ 1229، 1231). امام خمینی در این پیامها خط‏مشی مبارزه را ترسیم كرده، و از علما و روحانیون خواسته بود به منظور تبیین جنایات رژیم پهلوی، ذکر واقعۀ مدرسۀ فیضیه از روز هفتم محرم در منابر خوانده شود (باقری، 12-13). آیت‌الله خامنه‌ای خود نیز برای محقق ساختن هدف و اجرای خط‏مشی امام خمینی راهی بیرجند ــ كه تحت نفوذ خاندان علم بود ــ شد و در منابر و مجالس آن شهر دربارۀ حادثۀ مدرسۀ فیضیه و سلطۀ اسرائیل بر جوامع اسلامی سخنرانی كرد (بهبودی، 129-134). به دنبال این سخنرانیها، وی در 12 خرداد 1342 ش/ 7 محرم 1383 ق دستگیر، و در مشهد زندانی شد (آرشیو مركز اسنـاد، شم‍ 614، 1231، 1332). پـس از آزادی وی، آیت‌الله محمدهادی میلانی از او دیدن كرد (همان، شم‍ 1233). آیت‌الله خامنه‌ای پس از آن با حضور در جلساتی كه در منزل آیت‌الله میلانی به منظور تداوم نهضت اسلامی در غیاب امام خمینی ‌ــ كه در حصر به سر می‏برد ــ تشكیل می‌شد، فعالیتهای سیاسی‏اش را تداوم بخشید (جلالی، 205). اندكی پس از آن به حوزۀ علمیۀ قم بازگشت و با کمک و همکاری برخی از روحانیون مبارز به سازمان‌دهی مجدد فعالیتهای سیاسی از طریق برگزاری جلسات مشورتی و تبلیغات پرداخت (بهبودی، 156-157). او از‌جمله روحانیونی بود كه در 11 دی 1342 تلگرامی به آیت‌الله سید محمود طالقانی، مهدی بازرگان و یدالله سحابی، كه در حمایت از امام خمینی زندانی شده بودند، فرستاد (یاران امام ... ، طالقانی، 1/ 468). در همان زمان طلاب خراسانی حوزۀ علمیۀ قم با هدایت او، در اعتراض به ادامۀ حصر امام خمینی نامه‏ای به حسنعلی منصور، نخست‌وزیر وقت، نوشته و منتشر كردند که از جملۀ آنها خود وی و ابوالقاسم خزعلی و محمد عبایی خراسانی بودند ( امام ... ، 4/ 392). آیت‌الله خامنه‌ای در بهمن 1342، مقارن با رمضان 1380 برای تبلیغ و تبیین مسائل نهضت اسلامی راهی زاهدان شد (بهبودی، 162-166). سخنرانیهای او در مساجد زاهدان و استقبال مردمی از آن، رژیم را بر آن داشت که او را دستگیر و به زندان قزل‌قلعه ــ كه در آن زمان محل بازداشت زندانیان سیاسی و امنیتی بود ــ منتقل نماید (آرشیو مرکز اسناد، 1234). در 14 اسفند 1342 قرار بازداشت آیت‌الله خامنه‌ای به قرار التزام به عدم خروج از حوزۀ قضایی تهران تبدیل، و وی از زندان آزاد شد (بهبودی، 187). از این پس تا پیروزی انقلاب اسلامی فعالیتهای وی همواره تحت كنترل مأموران امنیتی قرار داشت.
آیت‌الله خامنه‌ای در پاییز 1343 ش از قم به مشهد بازگشت و در كنار مراقبت از پدر به فعالیتهای علمی و سیاسی پرداخت (همو، 192-195). او در زمرۀ روحانیونی بود كه اندكی پس از تبعید امام خمینی به تركیه با نگارش نامه‏ای به دولت وقت ــ دولت امیرعباس هویدا ــ در 29 بهمن 1343 به اوضاع نابسامان كشور و تبعید امام خمینی اعتراض كردند ( اسناد انقلاب ... ، 3/ 128-130). وی به همراه كسانی چون عبدالرحیم ربانی شیرازی، محمد حسینی بهشتی، علی فیض مشكینی، احمد آذری قمی، علی قدوسی، اكبر هاشمی رفسنجانی، سید محمد خامنه‌ای و محمدتقی مصباح یزدی (هاشمی، دوران ... ، 2/ 1566)، اعضای «گروه یازده نفر» بودند که با هدف تقویت و اصلاح حوزۀ علمیۀ قم برای مبارزه با رژیم پهلوی شکل گرفت. مبارزه بر مبنای فکر و عقیده بود و همین امر علت پیشرفت آن می‌شد و روحانیون نیز به منزلۀ بدنه و مغز متفکر مبارزه بودند. آنان در این مرحله از مبارزه به این نتیجه رسیده بودند که با نبود تشکل، موفقیت کمتری خواهند داشت و وجود آن موجب می‏شود که از فروپاشی مبارزه توسط رژیم جلوگیری شود. این گروه در دوران تبعید امام خمینی، برنامه‏ریزی جریان مبارزات و تداوم آن را بر عهده گرفت. از این گروه به‏عنوان اولین تشكیلات سرّی حوزۀ علمیۀ قم یاد می‏شود. فعالیت این گروه در اواخر سال 1345 ش توسط ساواك كشف شد و به دنبال آن برخی از اعضا دستگیر و برخی دیگر، از‌جمله آیت‌الله خامنه‌ای تحت تعقیب قرار گرفتند (یاران امام، قدوسی، 86-87؛ همان، ربانی، 60- 69). آیت‌الله خامنه‌ای در همین ایام مخفیانه به ترجمه و انتشار كتاب آینده در قلمرو اسلام اقدام كرد. در این کتاب به دو موضوع مهم فشار غرب و تبلیغات کمونیسم اشاره شده، و دورنمایی از آینده که به سمت اسلام پیش می‏رود، آمده است ( ‌آینده در ... ، سراسر اثر). ساواک کتاب را توقیف و افراد مرتبط با انتشار آن را دستگیر کرد، اما موفق به دستگیری و بازداشت آیت‌الله خامنه‌ای (مترجم كتاب) نشد (بهبودی، 235- 238). آیت‌الله خامنه‌ای در آن ایام مدتی در تهران و كرج به فعالیت مشغول بود، اما به علت ندادن تعهد بر عدم اظهار مطالب ضد رژیم از فعالیتش در كرج ممانعت به عمل آمد. در مسجد امیرالمؤمنین تهران هم مدتی به امامت جماعت پرداخت. در پی دستگیری و تبعید آیت‌الله سید حسن قمی در فروردین 1346 كه به دنبال سخنرانی ضد رژیم او در مسجد گوهرشاد صورت گرفت، آیت‌الله خامنه‌ای از آیت‌الله میلانی خواست به این اقدام اعتراض كند (یاران امام، میلانی، 3/ 5-7). این اقدام وی سبب شد مأموران ساواك از حضور او در مشهد اطلاع یافته و در 14 فروردین همان سال، در مراسم تشییع جنازۀ آیت‌الله شیخ مجتبى قزوینی، وی را دستگیر كنند (آرشیو مركز اسناد، شم‍ 614). او در 26 تیر همان سال آزاد شد (همان، شم‍ 574). اندكی پس از آزادی، در تهران به ملاقات زندانیان سیاسی رفت (بازرگان، 422-423).