خالق

خالِق، از اسماء و صفات الٰهی. خالق، به معنای آفریدگار و آفریننده، از اسماء الٰهی به‌شمار می‌رود که در قرآن و احادیث نبوی یاد شده است. خالق و مشتقات آن از الفاظ پربسامد قرآنی به‌شمار می‌روند و با آنکه «الخالق» تنها یک بار در قرآن آمده است (حشر / 59 / 24)، مشتقات دیگر آن بارها با تأکید بر ویژگی آفرینندگی الله در قرآن ذکر شده‌اند. افزون بر نام خالق، نامهای دیگری همچون «البارئ»، «المصور»، «فاطر السمٰوات و الارض»، و «بدیع السمٰوات و الارض» در متن قرآن بر آفرینندگی خدای تعالی اشاره دارند. در متون حدیثی نیز نامهایی همچون «الذاری»، «البادئ» و «الصانع» برگرفته از متن قرآن، اشاره به آفریننده بودن الله دارد (ابن‌بابویه، 204؛ بیهقی، 25-27). خالق، افزون بر متن قرآن، در متون احادیث نیز به‌عنوان یکی از اسماء الٰهی یاد شده است (ابن‌بابویه، 195؛ صفار، 534).
 خالق از اسماء الٰهی است که اشاره به فعل خدای تعالى دارد، و مخلوقات از طریق صدور اثری از آثار قدرت خدا پدید می‌آیند (فخرالدین، شرح ... ، 43-44؛ غزالی، 27). در نظر اغلب شارحان اسماء الٰهی، آفرینش به عنوان فعلِ خالق دارای مراتبی است. آفرینش از عدم و بدون بهره بردن از الگوی پیشین، اغلب با تعابیری همچون ایجاد و ابداع یاد می‌شود. 
آفرینش در مرتبه‌ای دیگر معادل با تقدیر است؛ تقدیر یعنی تکوین یافتن شیء در اندازۀ معین آن. تقدیر بر ایجاد و ابداع تقدم دارد و آفرینش به معنی تقدیر به غیر خدا نیز نسبت داده می‌شود (فخرالدین‌، همان، 202-203؛ جوینی، 148). ابوعبدالله بصری، متکلم معتزلی، عقیده داشت چون تقدیر نیازمند اندیشه و تأمل است، اطلاق نام خالق بر الله حقیقی خواهد بود (فخرالدین، مفاتیح ... ، 8/ 59).
غزالی در شرح 3 نام الخالق، البارئ و المصور یادآور می‌شود هرچه که از عدم به وجود آید نخست نیازمند تقدیر، و پس از آن نیازمند ایجاد است و در مرحله‌ای دیگر نیازمند تصویر است. به این معنی نامهای سه‌گانۀ فوق با وجود اشتراک در ویژگی آفرینش، هر یک مرتبه‌ای از آن را نشان می‌دهند. خدای تعالی به اعتبار تقدیر امور در آفرینش، خالق است و به اعتبار آفرینشی که بنابر تقدیر صورت می‌گیرد، مصور است و به اعتبار پدید آوردن چیزی از عدم به هستی، البارئ است (غزالی، 79-80).

مآخذ

ابن‌بابویه، محمد، التوحید، به کوشش هاشم حسینی تهرانی، قم، منشورات جامعة المدرسین؛ بیهقی، احمد، الاسماء و الصفات، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛ جوینی، عبدالملک، الارشاد، به کوشش محمد یوسف موسى و علی عبدالمنعم عبدالحمید، قاهره، 1369 ق؛ صفار، محمد، بصائر الدرجات، تهران، 1362 ش؛ غزالی، محمد، المقصد الاسنى، بیروت، 1986 م؛ فخرالدین رازی، شرح اسماء الله الحسنى، قاهره، 1396 ق/ 1976 م؛ همو، مفاتیح الغیب، قاهره، مطبعة البهیة.

مسعود تاره