حوض سلطان

حوضِ سُلْطان، دریاچه‌ای شور و فصلی در شمال استان قم. این دریاچه در واقع فرورفتگی نامتقارن وسیعی است که از دو چالۀ جدا از هم که یکی حوض سلطان و دیگری حوض مره خوانده می‌شود، تشکیل شده، و بیشتر به حوض سلطان مشهور است و از حوض مره کمتر یاد می‌شود (درویش‌زاده، 793؛ بدیعی، 1/ 170). 
این دریاچه در خاور آزادراه تهران ـ قم، و در 10 کیلومتری جنوب علی‌آباد، در ارتفاع 800 متری از سطح دریا جای دارد و وسعت و شکل آن متناسب با ورود آب و میزان بارندگی در فصول مختلف سال متفاوت است. در فصول پرباران و به هنگام ذوب شدن برف بلندیهای پیرامون آن، بر میزان ورود آب دریاچه افزوده شده و وسعت آن افزایش می‌یابد؛ اما در فصول خشک و کم‌باران از وسعت و عمق آن کاسته می‌شود، به گونه‌ای که می‌توان از آن عبور کرد. بدین سبب وسعت آب دریاچه پیوسته در نوسان است و مساحت آن بین 106 تا 330 کمـ 2‍ گزارش شده است (همو، 1/ 143، 170؛ درویش‌زاده، همانجا؛ جعفری، 444). 
آثار به‌جای‌مانده از پادگانه‌ای آبرفتی در جنوب حوض سلطان که سطح آن 6 تا 7 متر بالاتر از سطح کنونی دریاچه است، نشان می‌دهد که زمانی کرانۀ آب دریاچه بالاتر از کرانۀ امروزی بوده است (درویش‌زاده، همانجا). بررسیهای مورفولوژی نشان می‌دهد که ریزابهای این دریاچه ابتدا وارد حوض مره شده، و پس از پرشدن آن توسط مسیل میان دو چاله، وارد حوض سلطان می‌شود و سرانجام با لبریز شدن چالۀ حوض سلطان به حوض مره بازگشته و سپس مازاد آن از طریق مسیلهای 
 متصل به رود شور به دریاچۀ نمک می‌ریزد (همانجا). در دورۀ پلیوسـن ــ آخـرین دوره از دوران سوم زمین‌شناسی ــ دریاچۀ نمک وسعتی بیشتر داشته، و حوالی ساوه، ایوانکی، قم و کاشان را در بر می‌گرفته است. دو چالۀ حوض سلطان و حوض مره نیز بازمانده‌ای از آن دریاچه‌اند (همانجا). 
دریاچۀ حوض سلطان تا پیش از 1300 ق/ 1883 م وجود نداشت و راه تهران ـ قم از میان آن می‌گذشت. ابراهیم امین السلطان (د 1300 ق) که املاک و دهاتی چند از قبیل قلعۀ محمدعلی خان، علی‌آباد، کوشک و منظریه در آن نواحی خریداری کرده بود، برای رونق و آبادانی بیشتر املاک خود تدبیری اندیشید و دستور داد تا سدی را که بر روی رودخانۀ شور (قره‌چای) وجود داشت، شکستند و درنتیجه آب، جادۀ سابق تهران ـ قم را که از زمینهای نسبتاً پست می‌گذشت، فرا گرفت و در اندک زمانی با پرشدن دو چالۀ حوض مره و حوض سلطان، دریاچه‌ای تشکیل شد و کاروانهای قم ناگزیر از املاک و آبادیهای امین السلطان شروع به آمدوشد کردند و بدین طریق راه جدیدی به وجود آمد و املاک مزبور رونق بسزایی یافت (معیر الممالک، 194؛ ناصرالدین شاه، 201-206؛ افضل الملک، 39؛ کرزن، 4-5).
دریاچۀ حوض سلطان نام خود را از کاروان‌سرا و آب انباری به همین نام ــ ظاهراً از ابنیۀ سلطان سنجر سلجوقی ــ گرفته است، که تـا پیش از تغییر مسیر راه تهران ـ قم از منزلگاههای این راه به‌شمار می‌رفته است و در دوره‌های صفویه و قاجاریه مرمت شـده بود که پس از تغییر مسیر مذکور متروک مـانده است (نک‍ : اعتمادالسلطنه، مرآة ... ، 2/ 1201، 1636، تاریخ ... ، 3/ 1409، 1767؛ افضل‌الملک، همانجا؛ نوبان، 151؛ «علی‌آباد ... »، 245-246، 250-251). 

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش محمد اسماعیل رضوانی، تهران، 1367 ش؛ همو، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367 ش؛ افضل الملک، غلامحسین، تاریخ و جغرافیای قم، به کوشش حسین مدرسی طباطبایی، قم، 1335 ش/ 1396 ق؛ بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1367 ش؛ جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379 ش؛ درویش‌زاده، علی، زمین‌شناسی ایران، تهران، 1370 ش؛ «علی‌آبادنامه یا سفرنامۀ ذهابیۀ قم»، راهنمای جغرافیای تاریخی قم، به کوشش مدرسی طباطبایی، قم، 1335 ش/ 1396 ق؛ معیرالممالک، دوست‌علی، رجال عصر ناصری، تهران، 1361 ش/ 1403 ق؛ ناصرالدین شاه، سفرنامۀ عراق عجم (بلاد مرکزی ایران)، به کوشش علی ابریشم‌کار اصفهانی، تهران، 1362 ش؛ نوبان، مهرالزمان، سیمای میراث فرهنگی قم، تهران، 1381 ش؛ نیز: 

Curzon, G. N., Persia and the Persian Question, London, 1892.
امیرحسین مرادخانی