حمزه، امام زاده

حَمْزه، اِمامْزاده، نام چند بنای زیارتی در شماری از شهرهای ایران. از میان آنان بناهایی که به عنوان آرامگاه حمزۃ بن موسی الکاظم (ع) شناخته شده‌اند، به سبب انتساب شاهان صفوی به وی (ﻧﮑ : اسکندربیک، 1/ 7؛ سام میرزا، 8؛ خواندمیر، 4/ 409- 410؛ هدایت، 8/ 4)، بیشتر مورد توجه قرار گرفته‌اند؛ ازجمله امامزاده حمزۀ ری، کاشمر (ترشیز)، بوانات (استان فارس) و قم (ﻧﮑ : مصطفـوی، آثار ... ، 1/ 373-374؛ سعـادتمنـد، 1/ 184-185؛ اسکندربیک، 1/ 9؛ مشکوٰتی، 124؛ فیض، گنجینه ... ، 2/ 443، بدر ... ، 59-73؛ قمی، 216؛ نیز ﻧﻜ : گلی زواره، 138-141). 
 حمزه، احمـد ــ مشهـور بـه شـاه چـراغ ــ (مشکوٰتـی، 134؛ مجلسی، بحار ... ، 48/ 308؛ ناصرالشریعه، 115-116) و محمد (ﻧﮑ : روضاتی، 1/ 108)، پسران امام موسى کاظم (ع) و ام ولد یا ام احمد، همسر مورد اعتماد وی، بودند (مفید، 2/ 244؛ مجلسی، همان، 48/ 303، 307- 308). حضرت حمزه عالمی فاضل، دین‌دار، عالی‌مرتبه و محبوب توصیف شده است (حسینی، 2(2)/ 322-323). دربارۀ سفر و شهادت او در ایران روایات متعددی وجود دارد. فقیه محمدی این احتمال را به حقیقت نزدیک‌تر می‌داند که او با برادرش احمد بن موسى (ع) به ایران آمد و در حملۀ سپاه قتلغ خان به کاروان سادات، زخمی گشت، و به ری گریخته، در آنجا ساکن شد، و در 203 یا 204 ق، در سن 53 سالگی به دست عوامل ﻣﺄمون به شهادت رسید و در همان‌جا به خاک سپرده شد (1/ 339- 358).
برخی از متون کهن، مدفون بودن حضرت حمزه در ری را ﺗﺄیید می‌کنند. قزوینی در قرن 6 ق/ 12 م به امامزاده‌ای به نام سید حمزۂ موسى در ری اشاره کرده است (ص 643)، و بر پایۀ روایت مجلسی، حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) قبر حمزه را در ری زیارت می‌کرد ( ﺗﺤﻔﺔ ... ،546-547). همچنین، برخی از شاهان صفوی برای زیارت جد خود حضرت حمزه به ری می‌رفتند (واعظ، 489). 

بنای امامزاده حمزۂ ری، در مجموﻋﮥ آستاﻧﮥ حضرت عبدالعظیم (ع) واقع است. در آغاز این دو بقعه از یکدیگر مجزا بودند، اما در سدۂ 9 ق/ 15 م، با احداث چند بنای دیگر، و نیز تغییراتی که در دوره‌های بعدی انجام پذیرفت، به صورت یک مجموعه درآمدند (مصطفوی، همانجا). با توجه به آثار به‌جامانده می‌توان احتمال داد نخستین بنای ساخته‌شده بر مزار امامزاده حمزه، هم‌زمان با ساخت بنای آرامگاه حضرت عبدالعظیم (ع) باشد (ﻧﮑ : فقیه، 1/ 373؛ مصطفوی، همان، 1/ 154-155). 
کهن‌ترین اثر یافت‌شده در مجموﻋﮥ آستانه، کتیبۀ سردر مسجد بالاسر (ضلع جنوب غربی ﺑﻘﻌﮥ حضرت عبدالعظیم) از سدۀ 5 ق/ 11 م است، که نشانگر تعمیرات و ساخت گنبد بنا در آن تاریخ است (پیرنیا، 5)، احتمال دارد تعمیرات اساسی که برشالودۂ آغازین بنای حرم حضرت عبدالعظیم انجام گردیده، شامل دو امامزادۂ دیگر مجموعه، حمزه و طاهر هم شده باشد. با این وجود، قدیم‌ترین اثر ساختمانی به‌جامانده در آستانه، سردر دالان جنوب غربی حرم امامزاده حمزه از عهد صفوی بود، که تا چند دهۀ اخیر برپا بود، اما در طرح توسعۀ حرم از میان رفت (ﻧﮑ : دنباڽﮥ مقاله). 

بنای امامزاده حمزه در غرب مجموعۀ آستانه و جنوب غربی حرم عبدالعظیم (ع) واقع شده است. هرچند که امروزه زایران اغلب از ورودی شمالی مجموعه ــ که ابتدا به حرم عبدالعظیم (ع) و سپس به حرم حمزه می‌رسد ــ وارد می‌شوند، اما ورودی جنوبی مجموعه که مستقیماً به صحن امامزاده حمزه راه می‌یابد، ورودی اصلی بنا پنداشته می‌شود. این ورودی دارای حیاطی کوچک است که از جنوب به خیابانهای اطراف مجموعه منتهی می‌شود؛ پلان آن چهارایوانی است که دو ایوان شرقی و غربی به ترتیب به دانشکدۀ علوم حدیث، و تالار شیخ صدوق راه دارند، و ایوان ضلع شمالی این حیاط را به صحن امامزاده حمزه متصل می‌کند (موزه ... ، 24، نقشۀ 3 بعدی؛ تحقیقات ... ). 
صحن امامزاده حمزه نیز چهارایوانی است. درمیان آن یک حوض؛ در ضلع شرقی آن مسجد مصلا؛ در ضلع غربی، دارالتولیۀ آستانه؛ و در ضلع شمالی آن ایوان وسیع مستطیل‌شکل عمیقی که به اتاق حرم راه می‌یابد، قرار دارد. در هر سوی این ایوان یک جفت ستون، و در حد فاصل آنها دو ستون با ارتفاعی بیشتر دیده می‌شود. طاق‌نمای بزرگ انتهای ایوان عمیق، با طاق جناقیِ مقرنسِ کاشی‌کاری‌شده، درهای ورودی حرم ــ زنانه و مردانه ــ و دری مسدودشده را در خود جای داده است. در دو طرف طاق‌نما دو اتاق ــ با کاربرد کفشداری ــ و روزنۀ مشبک طاق‌داری بالای هر یک، قرار دارد. زاویـﮥ شمال شرقی صحن امامزاده حمزه به صحن کوچک ابـوالفتح رازی ــ متـصل به مصلا ــ راه می‌یابد (همانجاها)، و زاویـﮥ شمال غربی به صحن غربی مجموعۀ آستانه راه دارد. این صحن پیش‌تر، به سبب مدفن دو فرزند ذکور ناصرالدین شاه (سل‍ 1264-1313 ق/ 1848-1896 م) در آن، صحن ولیعهدی، و پس از دفن خود او، صحن شاه یا صحن ناصری، نامیده شد. در 1340 ش آیت‌الله کاشانی نیز در این ایوان به خاک سپرده شد، و پس از انقلاب اسلامی به نام او خوانده می‌شود (عقیلی، 108، 114-115؛ تحقیقات). 
در دیوار غربی این صحن، ایوانی مشابه ایوان صحن امامزاده حمزه بر پا بوده که در بازسازیهای اخیر و با حفظ ستونها مسدود شده است. 
پس از انقلاب اسلامی، با برداشته شدن دیوار رو به داخل، آرامگاههای ناصرالدین شاه، اعضای خانواده‌اش و برخی از رجال دورۀ قاجار که پشت ایوان بود، به مسجد بالاسر الحاق شده است. کتیبۀ بالای این ایوان نمایانگر وجود آرامگاه آیت الله کاشانی در این ایوان است. مقبرۂ رضا شاه پهلوی (سل‍ 1304-1320 ش/ 1925-1941 م) نیز در مقابل این ایوان برپا بود، که پس از انقلاب تخریب شد. بخشهایی از دیوار غربی با کاشیهای جدید پوشیده شده، و تنها یک لوﺣﮥ مستطیل‌شکل از کاشی‌کاری دورۂ قاجار بر جای مانده است. این دیوار که به طرف شمال امتداد می‌یابد و به صورت دیواری جداکننده است، با 8 دهانه با طاقهای جناقی در طول آن، باغ طوطی را به صحن عتیق پیوند می‌دهد. باغ طوطی (توتی) یا مدرسـﮥ امین السلطان نیز در شمال این صحن (آیت الله کاشانی) واقع بود که امروزه در بخش کوچکی از صحن آن به صورت گورستان باقی است (نک‍ : عقیلی،106، 114-115؛ تحقیقات). 
گنبد دوپوستۀ امامزاده حمزه با ارتفاع 54/ 16 متر از کف صحن در کنار گنبد حرم حضرت عبدالعظیم (ع) و امامزاده طاهر دیده می‌شود. نمای بیرونی این گنبد دارای ردیفهای باریکی از کاشیهای سفید و لاجوردی و عبارت «الله اکبر» با رنگ سیاه به صورت اریب بر زﻣﯿﻨﮥ کاشیهای فیروزه‌ای است و در بخش پایین گنبد وساﻗﮥ آن رنگ زرد نیز افزوده شده است. کاشیهای پیشین گنبد با طرح لوزی به رنگهای سبز ومشکی بر زﻣﯿﻨﮥ سفید بوده، که در دﻫﮥ 1370 ش کاشی‌کاری کنونی جایگزین آن شده است (تحقیقات؛ «دومین ... »، بش‍ ؛ فقیه، 1/ 374). 
در گذشته، در گوﺷﮥ جنوب غربی صحن امامزاده حمزه راهرو روبازی منتهی به ایوانی از زمان شاه طهماسب اول قرار داشت. سردر آن مزین به کتیبـﮥ کاشی معرق به خط ثلث سفید بر زﻣﯿﻨﮥ لاجوردی با حاﺷﯿﮥ فیروزه‌فام وگل و بوته و اسلیمی با تاریخ «شعبان 945» و نام بانی «القاضی مسعود الحسنی» و کاتب آن «نظام الدین بن ابراهیم عبدالعظیمی» است. سردر دارای یک‌جفت در با پوشش آهن‌کوب حاوی دو لوحـﮥ کتیبـﮥ کوفی برجستـﮥ آهنی در بالا مشتمل بر نام بانی «عبدالصمد بن فخرآور» بوده است. لوحه‌ها به احتمال زیاد از آثار دورۂ سلجوقی‌اند که بر روی دری متعلق به سدۂ 9 یا 10 ق نصب گردیده بودند. ایوان مذکور در بازسازیها از بین رفته، و این لوحه‌ها سالها قبل به خزانۀ آستان منتقل شده‌اند (مصطفوی، آثار، 1/ 374، آستانه ... ، 14-16).
در حال حاضر دسترسی به حرم امامزاده حمزه از دو طریق ممکن است: از داخل حرم حضرت عبدالعظیم (ع)، واقع در ضلع شمالی مجموعه، و از ایوان صحن امامزاده حمزه که مستقیماً به حرم امامزاده حمزه متصل می‌شود (تحقیقات). از داخل حرم حضرت عبدالعظیم (ع) و دیوار جنوب غربی این حرم ــ که احتمالاً پیش‌تر محراب در آن جای داشته است ــ راهروی قرار دارد که این دو ﺑﻘﻌﻪ را به هم مرتبط می‌کند و رواق بین‌الحرمین نامیده می‌شود (پیرنیا،6؛ عقیلی،114؛ شرح ... ، 30، 31؛ تحقیقات). 
در شرقِ رواق بین‌الحرمین، رواق ابوالفتح رازی، و در غربِ آن، مسجد بالاسر قرار دارد (تحقیقات؛ عقیلی، 117- 118). 
حرم حضرت حمزه واقع در انتهای رواق بین‌الحرمین به شکل بقعۀ چهارگوش و گنبددار است. گنبد بر روی 16 نیم‌طاق با تزیینات آیینه‌کاری وگچ‌بری بنا شده است. ضریحی که اکنون در میان بقعه قراردارد، جایگزین ضریح نقره‌ای اهدایی داوود خان وزیر لشکر، با تاریخ 1273 ق، و تعمیر یحیى خان معتمدالملک به امر ناصرالدین شاه در 1283 ق شده است. ضریح کنونی دارای کتیبه‌ای است که نشان می‌دهد پس از انقلاب اسلامی تعمیر شده است، و داخل آن، صندوق قبر خاتم‌کاری دیده می‌شود. در زاوﯾﮥ جنوبی حرم، نمازخاﻧﮥ زنانه با سقف گنبدی قرار دارد (مصطفوی، آثار، 1/ 161؛ تحقیقات). 
تزیینات داخلی بنا شامل آیینه‌کاری در سراسر رواق بین‌الحرمین، داخل حرم، ونمازخانه‌های مردانه و زنانه و جز آنها است که از بالای ازارۂ سنگ مرمرین آغاز شده است و تمام طاق‌نماها تا زیر گنبد را در بر می‌گیرد. آیینه‌کاریهای جدید پس از انقلاب اسلامی جایگزین آیینه‌کاریهای 1291 ق شده که دوست محمد خان معیرالممالک فرزند دوستعلی خان، بانی آنها بوده است (مصطفوی، آستانه، 24؛ تحقیقات). گچ‌بریهای ظریفی در بخشهایی از آیینه‌کاریها دیده می‌شود. دو ردیف کتیبه، ساﻗﮥ گنبد درونی را دور می‌زند؛ ﻛﺘﯿﺒﮥ بالا آیاتی از قرآن به خط ثلث و سیاه‌رنگ برسنگ مرمر سفید، و ﻛﺘﯿﺒﮥ پایین به قلم نستعلیق، شامل اشعاری به زبان فارسی دربارۀ آیینه‌کاری حرم به اهتمام دوست محمد خان معیرالممالک با تاریخ 1291 ق و رقم میرزا ابراهیم طهرانی معروف به میرزا عمو ست. بخشهایی از این کتیبه، که حاوی نام کاتب، سفارش‌دهنده و تاریخ اثر است، به موزۂ آستان منتقل شده است (تحقیقات). 
همایی شیرازی کتیبه‌های بیرونی حرم را به خط محمد ابراهیم میرزا عمو، و کتیبه‌های داخلی را به خط میرزا غلامرضا ذکر می‌کند (ص 155)؛ اما امروزه تنها رقم میرزا عمو بر کتیبه‌های حفظ‌شده در موزۀ آستانه به چشم می‌خورد (تحقیقات). 
 برخی آثار هنری و تزیینی در طرح توﺳﻌﮥ آستان از حرم امامزاده حمزه به موزۂ آستانه، و شماری از آنها به تالار نمایش منتقل شده‌اند؛ ازجمله: قطعاتی از تزیینات ضریح و ﻛﺘﯿﺒﮥ نقرۂ قلم‌زدۀ آن با تزیینات مینایی، اسماء جلاله و اشعار فارسی به قلم نستعلیق و رقم ابوالفضل در توصیف بازسازی به سفارش یحیى خان معتمدالملک در 1281 ق؛ صندوق چوبی منبت با تاریخ 1359 ق؛ درِ ضریح از جنس فولاد با روﯾﮥ نقره و رنگهای مینایی سدۂ 13 ق. شماری از آثار هنری نیز که وقف این حرم بودند، در موزه نگهداری می‌شود (تحقیقات). 

 حرم امامزاده حمزه و الحاقات آن، هم‌زمان با حرم شاه عبدالعظیم حسنی (ع)، در دوره‌های مختلف تاریخی مورد بازسازی، تعمیر و تغییر قرار گرفته است؛ ازجمله: اواخر قرن 13 ق، دﻫﮥ 1320 ش، سال 1348 ش، و پس از انقلاب اسلامی به صورت مستمر و پی‌درپی که تاکنون نیز ادامه دارد (ﻧﻜ : مصطفوی، آثار، 1/ 161، آستانه، 2-3؛ عقیلی، 77؛ شرح، سراسر کتاب؛ تحقیقات). 

مآخذ

اسکندر بیک منشی، عالم آرای عباسی، تهران، 1350 ش؛ پیرنیا، کریم، «درگاه وکتیبۀ آستانۀ حضرت عبدالعظیم (ع)»، باستان‌شناسی وهنر ایران، تهران، 1347 ش، شم‍ 2؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ حسینی مدنی، ضامن، ﺗﺤﻔﺔ الازهار، به کوشش کامل سلمان جبوری، تهران، 1378 ش؛ خواندمیر، غیاث الدین، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1333 ش؛ «دومین نمایشگاه حرم در تصویر (عکسهـای قدیمی)، گنبدهـا و گلدسته‌هـا»، عبدالعظیم (مل‍‌ )؛ روضاتی، محمدعلی، جامع الانساب، اصفهان، 1335 ش؛ سام میرزا صفوی، ﺗﺤﻔﮥ سامی، به کوشش رکن الدین همایون فرخ، تهران، 1347 ش؛ سعادتمند، ایرج، کتاب ترشیز، مشهد، 1387 ش؛ شرح احوال حضرت عبدالعظیم (ع) و حضرت امامزاده حمزه (ع) و خدمات انجام شده در آستانۀ مبارکه، ری، 1349 ش؛ صادقی، مصطفى، تصویر صحن امامزاده حمزه؛ عقیلی، عبدالله، تاریخ آستاﻧﮥ ری، قم، 1380 ش؛ فقیه محمدی جلالی، محمد مهدی، امامزادگان ری، قم، 1379 ش؛ فیض، عباس، بدر فروزان، قم، 1324 ش؛ همو، ﮔﻨﺠﯿﻨﮥ آثار قم، قم، 1350 ش؛ قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، 1331 ش؛ قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، ترﺟﻤﮥ حسن بن علی قمی، به کوشش جلال الدین طهرانی، تهران، 1313 ش؛ گلی زواره، غلامرضا، «امامزاده حمزه (ع) وفرزندانش تا امام خمینی (ره)»، فرهنگ کوثر، بهار 1388 ش، شم‍ 77؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403 ق؛ همو، ﺗﺤﻔﺔ الزائر، تهران، 1314 ق؛ مشکوٰتی، نصـرت‌الله، فهرست بنـاهای تـاریخی و امـاکن بـاستانی ایـران، تهـران، 1349 ش؛ مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی طهران، تهران، 1347 ش؛ همو، آستاﻧﮥ حضرت عبدالعظیم، تهران، 1330 ش؛ مفید، محمد، الارشاد، قم، 1413 ق؛ موزۀ آستان مقدس حضرت عبدالعظیم الحسنی (ع)، تهران، 1387 ش؛ ناصرالشریعه، محمدحسین، تاریخ قم، قم، 1350 ش؛ واعظ کجوری، محمدباقر، ﺟﻨﺔ النعیم والعیش السلیم، تهران، 1298 ق؛ هدایت، رضا قلی، روﺿﺔ الصفا، تهران، 1339 ش؛ همایی، جلال‌الدین، تاریخ اصفهان (هنر و هنرمندان)، به کوشش ماهدخت‌بانو همایی، تهران، 1375 ش؛ نیز: 

Abdolazim, www.abdolazim.com/ persiannet/ gallery/ view_fair.asp?id= 106 (acc. Aug. 5, 2013). 
مریم همایونی افشار