حمزة بن بیض

حَمْزَةِ بْنِ بیض، ابویزید، شاعر مشهور عصر اموی از قبیلۀ بنوحنیفه (شاخه‎ای از بکربن وائل) و از اهالی کوفه، و از همین‎رو، نسبت حنفی و کوفی یافته است. 
ویژگیهای اخلاقی این شاعر ازجمله خوار داشتن سنتها و اخلاق اجتماعی و عدم پایبندی بدانها خاستگاه نوعی ادبیات نادر است و شیوۀ زندگی گروهی از شاعران گستاخ و بذله‎گوی را تصویر می‎کند که در سایۀ حکومت اشرافی عراق در سدۀ 2 ق/ 8 م می‎زیسته‎اند (بلاشر، III/ 518).
آگاهی ما از زندگی حمزه از زمان خلافت عبدالملک بن مـروان (حک‍ 65 - 86 ق/ 685 - 705 م) آغاز می‎شود که به گزارش منابع با او همنشینی داشته است (نک‍ : ابوالفرج، 16/ 215- 216؛ یاقوت، 10/ 289؛ فروخ، 1/ 695). وی به خاندان مُهَلَّب که قبلۀ شاعران ممتاز آن روزگار بودند، به ویژه مهلب ابن ابی‎صُفره (78-82 ق)، والی پرنفوذ خراسان و فرزندش یزید بن مهلب (82 -85 ق، والی خراسان، نیز 96- 99 ق، والی بصره) پیوست (ابوالفرج، 16/ 202؛ یاقوت، 10/ 280، 289؛ پلا، 157؛ بلاشر، همانجا).
حکایتهایی که در الاغانی (ابوالفرج، 16/ 202 بب‍ ‎) آمده است، نشان می‎دهد که شاعر با هوشمندی، شوخ طبعی و جسارت خود توانسته است پاداشهایی سخاوتمندانه از ممدوحانش بستاند. حتى زمانی که یزید بن مهلب به دستور عمر عبدالعزیز (حک‍ 99-101 ق) در زندان بود، حمزه موفق شد به دیدارش رود و او را در زندان بستاید و صله دریافت کند. گفته‎اند این صله را که یک انگشتری یاقوت بود، به 000‘ 30 درهم به مردی یهودی در خراسان فروخت و وقتی دریافت که مغبون گشته است، سخت اندوهگین شد (نک‍ : ابوالفرج، 16/ 209-210؛ فروخ، همانجا؛ EI2).
به گفتۀ صاحب الاغانی، حمزه به‌وسیلۀ شعر یک میلیون درهم ثروت گرد آورده بود (ابوالفرج، 16/ 202)؛ پلا این مبلغ را مبالغه‎آمیز نمی‎داند (نک‍ : EI2). با این‌همه، در برخی از منابع آمده که او مردی مسرف و ولخرج بود و از این‎رو، طعم فقر را نیز چشیده است (نک‍ : فروخ، همانجا).
از حکایتهایی که از او روایت شده، مقایسه‎ای است میان شخصی به ظاهر پارسا و یک شراب‎خوار، و آن اینکه یکی از دوستان حمزه که کارگزار ابن‎هُبَیره بود (و یا خود شاعر)، 000‘ 30 درهم به پارسایی قرض داد و 000‘ 30 درهم نیز به یک شراب‎خوار. شخص پارسا با آن مبلغ خانه ساخت، ازدواج کرد و پس از خرج همۀ پول قرض را انکار کرد و آن را باز نگرداند؛ اما شراب‎خوار دین خویش ادا کرد و قرض را باز پس داد. حمزه با ابیاتی ضمن مقایسۀ آن دو با یکدیگر هشدار می‎دهد که نبایستی فریب تقوای ظاهری را خورد (ابوالفرج، 16/ 207- 208). بِلال بن ابی بُرده (د 120 ق/ 738 م)، فرزند ابوموسى اشعری، والی و قاضی بصره دوست دوران کودکی او بود؛ حمزه به دیدار او می‎رود و مدتی طولانی نزد او اقامت می‎کند؛ اما شوق دیدار خانواده سبب می‎شود که با ابیاتی رخصت بازگشت بخواهد و بلال نیز ناگزیر با درخواست او موافقت می‎کند (ابوالفرج، 16/ 202-203، 224؛ پلا، همانجا؛ نیز نک‍ : EI2).
حمزه در ابیاتی خطاب به سلیمان بن عبدالملک (حک‍ 96 - 99 ق/ 715- 718 م) خلافت او را پیشگویی و 000‘ 50 درهم از او پاداش دریافت کرد (ابوالفرج، 16/ 210-211؛ ابن‎عساکر، 4/ 440؛ یاقوت، 10/ 281). وی با سروده‎های خود پیشگوییهای دیگری نیز کرده که ماجرای آنها در الاغانی آمده است (ابوالفرج، 16/ 204- 206).
حکایت شده است که حمزه همراه حماد بن زبرقان که شراب‎خوار و متهم به زندقه بود، بر یکی از والیان کوفه وارد شدند. والی کوفه به حمزه ــ که به تازگی با حماد آشتی کرده بود ــ گفت می‎بینم با حماد سازش کرده‎ای؛ حمزه با کنایه پاسخ داد آری، اما بدین شرط که من او را به اقامۀ نماز امر نکنم و او مرا از آن باز ندارد (همو، 16/ 223-224). 
به گزارش یاقوت هنگامی که ابولبید بجلی فرزند خواهر خالد قَسری (66 - 126 ق/ 686-744 م)، که مردی دین‎دار بود، ولایت اصفهان یافت، حمزه همراه او شد؛ اما مردم وی را به سبب مصاحبت شخصی چون حمزه ملامت کردند و به همین سبب ابولبید 000‘ 3 درهم بدو داد و امر کرد تا بازگردد، اما حمزه توانست با سرودن ابیاتی بدو نزدیک شود و جایگاه خودش را نزد او باز یابد (نک‍ : 10/ 285- 286).
در مجلسی که کُمیت ــ شاعر معروف عصر اموی ــ نیز حضور داشت، حمزه، مَخلد ــ فرزند یزید بن مهلب ــ را مدح کرد؛ مخلد 000‘ 10 درهم به حمزه پاداش داد و همۀ حاجات او را برآورد، به گونه‎ای که حسادت کمیت را انگیخت (ابوالفرج، 16/ 203-204؛ نیز نک‍ : ابن‎قتیبه، 591).
پلا می‎گوید: با آنکه به‌نظر می‎رسد حمزه به سبب شراب‎خواری، گستاخی و هرزه‎گویی (خَلاعَت و مُجون) از سوی ناقدان سرزنش شده، شگفت است که ابوالفرج اصفهانی (16/ 202) او را در ردیف شاعران توانمند (= فُحُول) هم‌عصرش قرار داده است و یاقوت (10/ 280) نیز بدون هرگونه تردید او را شاعری ماهر و زبردست (= مُجِید) دانسته است (نک‍ : EI2). 
گزارش شده است هنگامی که مأمون از نَضر بن شُمَیل (د 204 ق/ 820 م)، واژه‎نگار و نحوی معروف خواست جذاب‎ترین شعر عرب را برای او بخواند، وی ابیاتی را از حمزه خواند که توجه و تقدیر مأمون را جلب کرد (ابوالفرج، 16/ 213-214؛ یاقوت، 10/ 286-287؛ ابن‎جوزی، 7/ 170). 
مجموعۀ قابل توجهی از سروده‎های حمزه در منابع آمده است که با استناد بدانها می‎توان گفت شعرش بافتی سخت ساده دارد و از تصنع تهی است. البته گاهی اصطلاحاتی شگفت و تازه در آن دیده می‎شود، مانند فَخّاره (= ظرف سفالین) که او آن را در بیتی برای اشاره به «سر» به کار گرفته است (ابوالفرج، 16/ 207؛ نیز نک‍ : EI2). 
تاریخ درگذشت حمزه را به اختلاف سالهای 116، 120 و 126 ق آورده‎اند؛ که از آن میان یاقوت (10/ 289) 116 ق را درست می‎داند (نیز نک‍ : صفدی، 13/ 185؛ فروخ، 1/ 696؛ EI2).

مآخذ

ابن‎جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1412 ق/ 1992 م؛ ابن‎عساکر، علی، التاریخ الکبیر، دمشق، 1332 ق؛ ابن‎قتیبه، عبدالله، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، 1969 م؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، قاهره، 1963 م؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش محمد حجیری، ویسبادن، 1404 ق/ 1984 م؛ فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، 1984 م؛ یاقوت، ادبا؛ نیز:

Blachère, R., Histoire de la literature arabe, Paris, 1966; EI2; Pellat, Ch., Le Milieu baŞrien et la Formation de Ğāħiz, Paris, 1953.
بابک فرزانه