حلق الوادی

حَلْقُ‌الْوادی، شهری تاریخی واقع در شرق شهر تونس. این شهر در گذشته فَم‌الوادی نامیده می‌شد و سبب این نام‌گذاری آن بود که شهر در دهانۀ آبراهه‌هایی که دریاچۀ تونس و از آن طریق شهر تونس را به دریای مدیترانه وصل می‌کرد، بنباد نهاده شده بود (ابن ابی دینار، 8). 
حلق‌الوادی در°36 و ´85 عرض شمالی، و °10 و ´32 طول شرقی در اطراف یک دژ مرکزی شکل گرفته است. این شهر از یک طرف محدود به دریا ست و جوانب دیگر آن را خندقی پرآب فرا گرفته است (التر، 115؛ رکلو، XI/ 254-255؛ «فرهنگ ... »، npn.). حسان بن نعمان پس از فتح کامل افریقیه در 81 ق/ 700 م، آبراهه‌ای را در جایی که از دهانۀ آن تا محل شهر باستانی کارتاژ، 5/ 3 میل فاصله داشت، حفر کرد (ابن ابی دینار، همانجا؛ ثامر، 41) و با این کار شهر تونس واقع در کرانۀ دریاچۀ تونس به دریای مدیترانه راه یافت؛ اما کالاهای بازرگانی به‌سبب ژرفای کم دریاچۀ تونس، توسط کشتیهایی با کف تخت از حلق‌الوادی به شهر تونس حمل می‌شد. به‌سبب اهمیت بسیار این آبراه، دژی در کنار آن برپا شده بود که از آن آبراه پاسداری می‌کرد (EI2). 
ابوعبید بکری در معرفی دریاچۀ تونس و عبور کشتیها به دریا از قصرالسلسله نام برده است (2/ 696) که از آن، قلعۀ حلق‌الوادی را منظور داشته است (همانجا). ادریسی نیز در سدۀ 6 ق/ 12 م، آبراهۀ حلق‌الوادی را توصیف کرده، و به رفت‌وآمد کشتیها در این آبراهه اشاره نموده است (ص 111-112). عبدالمؤمن بن علی پس از تسلط بر آبراهۀ حلق‌الوادی، شهر تونس را گشود و به قلمرو موحدون افزود (تجانی، 344-346؛ ابن ابی دینار، 116). 
به هنگام فتوحات یحیی بن غانیه در افریقیه، در ماههای پایانی سال 559 ق/ 1164 م، نیروهای او با استقرار در حلق‌الوادی، شهر تونس را به محاصره درآورد و سرانجام پس از 4 ماه در ربیع‌الآخر 600، سید ابو زید حاکم موحدی تونس تسلیم شد و شهر به تصرف ابن غانیه درآمد (تجانی، 352-355؛ ابن خلدون، 6/ 332-333؛ عنان، 2/ 261-262). 
در اوایل سدۀ 10ق/ 16م، دریای مدیترانه عرصۀ رقابتهای عثمانیان با دولتهای اروپایی بود. در 908 ق/ 1502 م، دو تن از دریانوردان ترک به نامهای عروج رئیس و خضر رئیس (بعدها ملقب به خیرالدین)، معروف به برادران بارباروس که در دریای مدیترانه به دزدی دریایی اشتغال داشتند، با پیشکش هدایایی به ابوعبدالله پنجم سلطان حفصی تونس، از وی خواستار استقرار در حلق‌الوادی شدند. سلطان تونس به شرط دادن یک پنجم از غنایم به او با استقرار آنها در حلق‌الوادی موافقت کرد. ایجاد و توسعۀ این پایگاه دریایی در زمانی که دولتهای اسلامی در شمال افریقا رو به زوال بودند، تأثیر مهمی در تحولات بعدی منطقه داشت. در آن زمان اسپانیا بخشی از مناطق شمال افریقا را به تصرف خود آورده بود. از این‌رو، هیئتی از الجزایر نزد برادران بارباروس به حلق‌الوادی آمدند و برای بیرون راندن اسپانیاییها از بجایه از آنان کمک خواستند. هر چند برادران بارباروس نتوانستند اسپانیاییها را از بجایه بیرون کنند، اما از راه خشکی به شهر الجزیره آمدند و آنجا را تصرف کردند (اوزون چارشیلی، II/ 364-367). 
در 937 ق/ 1530 م، اسپانیاییها حلق‌الوادی را به تصرف خود در آوردند و دژی استوار در آن برپاساختند (ابن ابی دینار، 185). در 940 ق/ 1533 م، خیرالدین بارباروس (در ذیقعدۀ همان سال) برای تصرف تونس، در حلق‌الوادی نیرو پیاده کرد و مولانا حسن حفصی حاکم تونس متواری شد و با توسل به شارل‌کن (شارل پنجم) ــ پادشاه اسپانیا ــ از او برای بازپس‌گیری حکومت از دست رفته‌اش درخواست کمک کرد. شارل‌کن که از چیرگی ترکها بر تونس به هراس افتاده بود، در ذیقعدۀ 941/ مۀ 1535، ناوگانی متشکل از 500 کشتی جنگی تدارک دید و شخصاً به حلق‌الوادی آمد و 000‘25 تن از نیروهای خود را در کرانۀ حلق‌الوادی پیاده کرد. خیرالدین بارباروس به رویارویی با نیروهای اسپانیایی پرداخت، اما به‌سبب خیانت اهالی تونس که از مولانا حسن حفصی پشتیبانی می‌کردند، ناگزیر به عقب‌نشینی به الجزایر شد (اوزون چارشیلی، II/ 371-373). 
شارل‌کن دژی استوار با گنجایش 000‘1 سرباز و 10 کشتی جنگی در حلق‌الوادی برپا کرد (مطوی، 703-704). در 971 ق/ 1563 م هیئتی تونسی از سلطان عثمانی درخواست کمک برای بازستانی حلق‌الوادی کرد (التر، 228). در نبردهایی که در سالهای بعد میان نیروهای عثمانی و اسپانیایی روی داد، سلطان سلیم دوم در 981 ق/ 1573 م اسپانیاییها را از حلق‌الوادی بیرون راند (نک‍ : ابن ابی دینار، 184-185؛ سراج، 2/ 224؛ هامرپورگشتال، III/ 602-603). در آن زمان بیش از 200 خانه در اطراف دژ حلق‌الوادی وجود داشت (مطوی، 732). 
نیروهای جمهوری ونیز در 1198 ق/ 1784 م در حمله به حلق‌الوادی آسیبهای بسیار بر آن وارد کردند، بی‌آنکه موفق به تسخیر آن شوند (ژولین، 300). حلق‌الوادی در 1298 ق/ 1881 م به تصرف نیروهای فرانسوی درآمد. در این زمان حلق‌الوادی بندری بود که سالانه یک میلیون تن کالا و بیش از 000‘50 تن مسافر از آن حمل می‌شد. جمعیت این شهر در آن زمان 500‘ 3 تن بود که در 1984 م/ 1365 ش به 609‘61 تن، و در 2010 م/ 1389 ش به 777‘89 تن افزایش یافت (رکلو، XI/ 250, 292؛ «فرهنگ»، npn.). 

مآخذ

ابن ابی دینار، محمد، المؤنس، به کوشش محمد شمام، تونس، 1387 ش؛ ابن خلدون، العبر؛ ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِوِن و ا. فره، لیدن، 1968 م؛ ادریسی، محمد، صفة المغرب و ارض السودان و مصر و الاندلس (برگرفته از نزهة المشتاق)، لیدن، 1968 م؛ التر، عزیز سامح، الاتراک العثمانیون فی افریقیا الشمالیة، ترجمۀ محمود علی عامر، بیروت، 1409 ق/ 1989 م؛ تجانی، محمد، رحلة، تونس، 1377 ق/ 1958 م؛ ثامر، حبیب، هذه تونس، بیروت، 1408 ق/ 1999 م؛ سراج اندلسی، محمد، الحلل السندسیة، به کوشش محمد حبیب هیله، بیروت، 1984 م؛ عنان، محمد عبدالله، دولة الاسلام فی الاندیس، العصر الثالث، قاهره، مکتبة الخانجی؛ مطوی، محمد عروسی، السلطنة ‌الحفصیة، بیروت، 1406 ق/ 1986 م؛ نیز: 

EI2; Hammer- Purgstall, J., Geschichte des Osmanischen Reiches, Graz, 1963; Julien, CH. A. , Histoire de l’Afrique du nord Tunisie, Algérie, Maroc, Paris, 1964; Reclus, E., Nouvelle géographie univetselle, Paris, 1886; Uzunçarşılı, İ. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1983; The World Gazetteer, www.world - gazetteer.com. 
پرویز امین