حلیمی

حَلیمی، لطف‌‌الله، فرهنگ‌نویس، شاعر و سخنور سدۀ 9 ق/ 15 م، در قلمرو عثمانی که از زندگانی وی آگاهی چندانی نداریم.
حاجی‌خلیفه (1/ 225، 2/ 1246) از قاضی لطف‌الله حلیمی، فرزند یوسف درگذشته به روزگار دولت سلطان بایزید دوم عثمانی (حک‍ 886 - 918 ق/ 1481-1512 م) یـاد کرده است (مق‍ 900 ق/ 1495 م)، گرچه در دیباچه‌های بیشتر دست‌نویسهای بازمانده از آثار شاعر، نام پدرش «ابویوسف» ضبط شده است (ازجمله دیباچه‌های قائمه و نثار‌المَلِک، به نقل از بلوشه، II/ 225, 229؛ دبیرسیاقی، 262- 265؛ نیز نک‍ : ریو، 137؛ فهرست ... ، 4/ 188؛ فهرس ... ، 2/ 38). 
حسن قرا‌‌حصاری، فرهنگ‌نویس هم‌روزگار وی در دیباچۀ فرهنگ پـارسی بـه ترکی خـود ــ شامـل اللغـه ــ از حلیمی بـا عنوان «مولانا» یاد کرده، و او را قاضی سیواس معرفی نموده است (نک‍ : دبیرسیاقی، 269-270). ثریا (2/ 241) و بغدادی (1/ 840)، حلیمی را ایرانی‌تبار دانسته‌اند و محمدطاهر بروسه‌لی (1/ 273) که نیای او را از مردم آماسیه دانسته، شرح احوال وی و عبدالحلیم حلیمی چلبی (د 922 ق/ 1516 م) را در هم آمیخته است (دربارۀ حلیم چلبی، نک‍ : طاش‌‌کوپری‌‌زاده، 380-382).
حلیمی عمر طولانی داشت و نزد پادشاهان عثمانی ــ سلطان محمدخان فاتح (855-886 ق)، ابوالنصر سلطان بایزید دوم و سلطان سلیم خان یلوز (918- 926 ق) ــ عزت و اعتبار داشته و پیش از به تخت‌نشستن بایزید دوم معلم و مقرب وی بوده و ازجمله حکایات و دواوین فارسی را به وی آموخته، و بیشتر آثار خود را به نام او کرده است.
حلیمی همچنین با فراهم ساختن واژه‌نامه‌ها و آثاری در حوزۀ دانشهای ادبی، به گسترش روزافزون زبان و ادب پارسی در قلمرو عثمانی ــ و نیز فرمانروایی تیموریان و ترکمانان ــ تأثیر بسیار داشت (صفا، 4/ 113-114، 5(1)/ 391-394؛ یازیجی، 32؛ مفتاح، 221).

آثار شناخته‌شدۀ حلیمی

1. منظومه‌ای پزشکی به زبان پارسی، که آن را به سلطان محمد دوم عثمانی (حک‍ 855- 886 ق/ 1451-1481 م) تقدیم نموده است.
2. فرهنگ منظوم فارسی به ترکی، موسوم به نصاب حلیمی یا بحرالغرایب که به تقلید از نصاب الصبیان ابونصر فراهی فراهم آورده است. نسخه‌های خطی این اثر، هم در کتابخانه‌های ترکیه محفوظ است، هم یک نسخه در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود (نک‍ : TS, II/ 19-20؛ هاشم‌پور، فهرست ... مغنیسا، 13-14، 337؛ ذاکرالحسینی، 13). شمار ابیات این منظومه حدود 000‘ 2 بیت است، که در یک مقدمه، یک فصل و دو قسم تنظیم شده است (همو، 9).
3. لغت حلیمی، یا قائمه، واژۀنامۀ ترکی به فارسی است و مؤلف در مقدمۀ این اثر نامی بر آنها ننهاده و تنها ذکر کرده که شرح بحرالغرایب است. در منابع دیگر با نامهای مختلف از آن یاد شده است. قراحصاری آن را رسالۀ قاسمیه خوانده، و حاجی‌خلیفه (1/ 225، 2/ 1215) از آن به قائمه یاد کرده است. به تصریح چندین نسخۀ خطی کهن، این کتاب بیشتر به لغت حلیمی شهرت داشته و به اعتبار فرهنگهای چندگانۀ حلیمی، متأخران با عنوانهایی چون فرهنگ حلیمی و شرح بحرالغرایب نیز از آن یاد کرده‌اند (ذاکرالحسینی، 19).
لغت حلیمی در حقیقت ترجمۀ ترکی همراه با تلخیص و تفصیل نثارالملک است (نک‍ : همانجا). کهن‌ترین دست‌نویس آن دست‌نویس 888 ق/ 1482 م تفلیس است، اما دست‌نویسهای کاملی نیز از آن موجود است (ریو، 137-139؛ فهرس، 2/ 38- 39؛ ملک، 3(1) 586). حلیمی در این رساله از سروده‌های سخنوران ترک پارسی‌گو شواهدی ذکر کرده است (متقی، 1/ 205).
 این اثر مشتمل بر دو بخش است: بخش اول، واژه‌نامۀ فارسی به ترکی است؛ و بخش دوم شامل دانشهای گوناگون ادبی مثل عـروض و قافیـه و بدیع است (نک‍ : دیباچه، به نقل از بلوشه، II/ 225, 229؛ حاجی‌خلیفه، 1/ 225، 2/ 1315؛ داعی‌الاسلام، 5/ 52؛ هاشم‌پور، فهرست ... ترکیه، 12، 23، 48، 136، 192، 334).
4. نثارالملک، فرهنگ پارسی به ترکی. به تصریح مؤلف نام کتاب مطابق حساب جمل یا حروف ابجد، با تاریخ 872 ق آن موافق افتاده است. نثارالملک به شاهزادۀ عثمانی، بایزید دوم، فرزند سلطان محمدفاتح پیشکش شده است (نک‍‌ : دیباچه، به نقل از بلوشه، II/ 229؛ دانش‌پژوه، 3/ 40، 4/ 692). از آنجا که حلیمی در دیباچۀ این کتاب از بحرالغرایب نام برده، می‌توان نتیجه گرفت که آن را پیش از 872 ق/ 1467 م فراهم آورده است (بلوشه، همانجا؛ دبیرسیاقی، 262-263). 
5. مصرحةالاسماء، فرهنگ عربی به پارسی، که حلیمی آن را در 872 ق بـه نـام شاهزادۀ عثمانـی ــ بایزید دوم ــ نوشته (نک‍ : دیباچه، به نقل از منزوی، 201-202؛ ملک، 1/ 504 - 505)، و در آن، معانی اسمهای عربی را به پارسی گزارش کرده است (شورا، 37/ 375- 376). دو دست‌نویس تاریخ‌دار 886 ق/ 1481 م و 888 ق/ 1483 م از مصرحه به یادگار مانده است (مرکزی، 552 -553؛ شورا، همانجا). 
6. قصیدۀ تائیه (دفتر ... ، 243). این ادیب پارسی‌دان در 882 ق/ 1477 م چامه‌ای تائی به عربی سروده و آن را به سلطان محمد پیشکش کرده است. وی ظاهراً در آن جامه به گزارش شمه‌ای از احوال خود نیز پرداخته است (بروسه‌لی، 1/ 273).
7. فرائض حلیمی، در بردارندۀ متن و شرح (حاجی‌خلیفه، 2/ 1246) که به زبان تازی نوشته شده و موضوع آن، شرح و توضیح نامها و اوصاف خداوند است (دوبراچا، II/ 883-884).
علاوه بـر 7 اثری کـه معرفی شد، مصطفى ارکـان (ص 341-343)، آثار دیگری، ازجمله ترجمه‌ای به پارسی از قرآن کریم را نیز به حلیمی نسبت داده است.
شاعری دیگر متخلص به حلیمی و مشهور به حلیمی شروانی در نیمۀ نخست سدۀ 10 ق/ 16 م در دستگاه سلاطین عثمانی می‌زیسته که گونه‌های مختلف شعر از او به یادگار مانده است (نفیسی، 2/ 697؛ نیز نک‍ : تربیت، 123). همچنین رساله‌ای عرفانی و حاشیه‌ای بـر شرح ایساغوجی از او باقـی است (نک‍ : فهرس، 2/ 199؛ هاشم‌پور و آق‌سو، 475؛ بای‌اوغلو، III (34)/ 14). 

مآخذ

بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1333 ق؛ بغدادی، هدیه؛ تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، 1314 ش؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی ( تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1311 ق؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ داعی‌الاسلام، محمدعلـی، فرهنگ نظام، تهران، 1364 ش؛ دانش‌پژوه، محمدتقی و ایرج افشار، نشریۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، تهران، 1342 ش؛ دبیرسیاقی، محمد، فرهنگهای فـارسی و فرهنگ‌ گـونه‌ها، تهـران، 1368 ش؛ دفتر کتبخانۀ ایـاصوفیه، استانبول، 1304 ق؛ ذاکرالحسینی، محسن، «حلیمی و فرهنگهایش»، نامۀ فرهنگستان، تهران دی‌ماه 1383، ضمیمۀ شم‍ 18؛ شورا، خطی؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1362- 1369 ش؛ طاش‌‌کوپری‌‌زاده، احمد، الشقائق النعمانیة، به ‌کوشش احمد صبحی فرات، استانبول، 1405 ق؛ فهرست الکتب العربیة المحفوظة بالکتبخانة الخدیویة، قاهره، 1307 ق؛ فهرس المخطوطات الفارسیة، قاهره، 1967 م؛ متقی، حسین، فهرست نسخه‌های خطی ترکی، به‌ کوشش محمود مرعشی‌نجفی، قم، 1381 ش؛ مرکزی، میکروفیلمها؛ مفتاح، الهامه و وهاب ولی، نگاهی به روند نفوذ و گسترش زبان و ادب فارسی در ترکیه، تهران، 1374 ش؛ ملک، خطی؛ منزوی، علینقی، فرهنگ‌نامه‌های عربی به فارسی، تهران، 1337 ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344 ش؛ هاشم‌پور سبحانی، توفیق، فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانۀ مغنیسا، تهران، 1366 ش؛ همو، فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه‌های ترکیه، تهران، 1373 ش؛ همو و حسام‌الدین آ‌ق‌سو، فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانۀ دانشگاه استانبول، تهران، 1374 ش؛ یازیجی، تحسین، پارسی‌نویسان آسیای صغیر، تهران، 1371 ش؛ نیز:

Bayoğlu, S. et al., Türkiye yäzmaları toplu kataloğu, Ankara, 1987; Blochet, E., Catalogue des manuscrits persans de la Bibliothèque nationale, Paris, 1905; Dobrača, K., Katalog Arapskih, Turskih i Perzijskih Rukopisa, Sarajevo, 1979; Erkan, M., «Halîmî, Lutfullah», Türkiye diyanet vakfı Islâm ansiklopedisi, Istanbul, 1997, vol. XV; Rieu, Ch., Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum, London, 1888; TS.
بابک بنازادۀ اردبیلی