حلیمی

حَلیمی، ابوعبدالله حسین بن حسن بخاری (338-403 ق/ 949-1012 م)، فقیه، قاضی و محدث پرشهرت شافعی در ماوراء‌النهر. وی در خانواده‌ای اهل دانش در گرگان به دنیا آمد. پدرش ابومحمد حسن بن محمد از فقیهان و محدثان بود و حاکم نیشابوری (د 405 ق/ 1014 م) از او حدیث شنیده بوده است.
حلیمی کودک بود که به همراه پدرش به بخارا نقل مکان کرد و آموزشهای اولیۀ خود را در آن دیار سپری نمود. او در دو زمینۀ فقه و حدیث دانش‌اندوزی کرد، فقه شافعی را نزد قَفّال چاچی و ابوبکر محمد بن عبدالله اَودَنی آموخت و حدیث را از کسانی مانند احمد بن عبدالله هیثمی مؤدب، ابوعبدالله محمد بن علی جباخانی، بکر بن محمد بن حمدان، خلف بن محمد خیام و بکر بن محمد مروزی دخُمسینی فراگرفت (سمعانی، 2/ 250؛ ذهبی، 3/ 1030). وی در 377 ق/ 987 م حج گزارد و خیلی زود مسیر ترقی در دانش را پیمود و در ماوراء‌النهر و خراسان، مخصوصاً در شهرهای بخارا و مرو حضور علمی چشمگیری پیدا کرد. 
حلیمی در بخارا و دیگر نواحی منطقه به‌عنوان قاضی به امر قضا اشتغال داشت و پس‌از استادش، قفال چاچی، زعامت فقهای شافعی در ماوراء‌النهر را نیز برعهده گرفت. شاگردان بسیاری در شهرهای مختلف نزد او دانش اندوختند که ازجملۀ ایشان‌اند: ابوعبدالله حاکم نیشابوری (2/ 169)، ابوربیع ایلاقی (نک‍ : نووی، تهذیب ... ، 2/ 5149)، ابوعبدالله بغدادی (نک‍ : ابن‌حجر، 1/ 297)، ابوزکریا عبدالرحیم بن احمد بخاری، ابوسعد محمد بن عبدالرحمان گنجرودی و احمد بن حسین رازی فناکی (سمعانی، 2/ 251؛ ذهبی، همانجا). 
در برهه‌ای از حیات حلیمی، خاصه به دلیل شهرت علمی و یافتن جایگاهی در نزد صاحبان قدرت، جدا از محافل علمی، به مناسبت سفارت سیاسی نیز، نام او در منابع ذکر شده است. بنابر گزارشها، در 385 ق/ 995 م به‌عنوان فرستاده و رسول سلطانِ وقت، به نیشابور، و در 389 ق/ 999 م از جانب امیر خراسان نزد قابوس بن وشمگیر رفت تا برای آزادسازی ابونصر اسماعیلی که نزد قابوس محبوس بود، ترتیبی دهد؛ او در این سفارت به توفیق رسید و با مساعی وی موجبات آزادی ابونصر فراهم گردید (سهمی، 198). 
بررسی شخصیت علمی حلیمی از دو جنبۀ مختلف در تاریخ فرهنگ اسلامی قابل بررسی است: یکی در تاریخ فقه شافعی و دیگر، اثر روایی او در مباحث مورد مناقشۀ متکلمان عصر. به‌رغم آنکه در زمینۀ فقه هیچ اثری مدون از او برجای نیست، اما نام وی به‌عنوان یکی از فقهای شاخص در سدۀ 5 ق در منطقۀ شرق اسلام مطرح، و آراء فقهی وی در سرتاسر منابع فقه شافعی برجای است (رافعی، 2/ 317، 325، جم‍ ‌) و عبادی او را در طبقۀ پنجم رجال شافعی آورده است (ص 105- 106). همچنین یادکرد آراء فقهی حلیمی در منابع مختلف، بیانگر نگاه اجتهادی او در مباحث گوناگون است (برای نمونه، نک‍ : نووی، المجموع، 2/ 235، 3/ 459، روضة ... ، 1/ 369، 478؛ سبکی، علی، 1/ 60؛ شربینی 1/ 7؛ شوکانی، 2/ 333). افزون بر این، وجود جایگاه مهم حلیمی در تاریخ فقه، اسباب آن را فراهم آورده است تا عالمان و فقیهان دیگر مذاهب اهل سنت در کنار نظرات فقهی اندیشمندان مختلف، آراء وی را نیز در آثار خود جای دهند (بـرای نمونه، نک‍ : حطاب، 3/ 306، 333- 334، جم‍‌ ؛ ابن‌عابدین، 1/ 73، 2/ 265، 4/ 209؛ بهوتی، 1/ 501، جم‍ ‌).
در منابع عقایدی نیز برخی آراء از حلیمی نقل می‌شود؛ ازجمله عضدالدین ایجی اشاره دارد که وی در کنار معتزله و برخلاف قول مشهور اشاعره، فرشتگان را افضل از پیامبران می‌داند (2/ 458؛ نیز نک‍ : صدیق، 2/ 455). 
تنها اثر باقی‌مانده از حلیمی، کتاب المنهاج فی شُعَب الایمان با منظری روایی‌ ـ‌ کلامی است که باید تألیف آن را متأثر از یافته‌های مؤلف در دورۀ آموزش نزد استاد اشعری‌اش، قفال چاچی دانست (نک‍ : حلیمی، 1/ 6- 15). همچنین در تألیف این اثر نباید تأثیرات محافل واعظانه در خراسان بزرگ را در آن سده از یاد برد؛ مکتبی که در آن با سَبکی مشحون از تسامح حدیثی، با استفاده از اقوال سلف، در ضمن حذف سلسلۀ اسانید، به شیوۀ وعظ به بیان مباحث اقدام می‌شد. برخی از معاصران وی در منطقه همچون ابوالقاسم بن حبیب نیشابوری و ابواسحاق ثعلبی از متقدمان او در این شیوه به‌شمار می‌روند (نک‍ : ه‍ د، 17/ 48). المنهاج با تمرکز بر موضوع ایمان، در نوع خود از قدیم‌ترین نمونه‌ها به‌شمار می‌رود و بیهقی مبتنی بر همین اثر، کتاب مشهور شعب الایمان خود را تألیف نمود، و در کتاب الاسماء و الصفات، تکیه‌اش بـر این کتـاب مشهود است (نک‍ : 1/ 8 بب‍ ‌) و به‌طورکلـی در جای‌جای آثار مختلفش از کتاب حلیمی بهره برده است (نک‍ : شعب ... ، 1/ 35، 43، 56، جم‍ ، السنن … ، 2/ 150، 9 / 357، فضائل ... ، 518). البته نباید نادیده گرفت که مباحث آمده در کتاب حلیمی برای بسیاری از نویسندگان دیگر نیز الهام‌بخش و قابل استفاده بوده است (حاکم، 2/ 169، جم‍ ؛ منذری، 1/ 59، 2/ 102؛ قرطبی، 2/ 121، 7/ 122، جم‍ ؛ سبکی، عبدالوهاب، 4/ 334).

مآخذ

ابن‌حجر عسقلانی، احمد، لسان‌المیزان، حیدرآباددکن، 1329-1331 ق؛ ابن‌عابدین، محمدامین، ردالمحتار علی‌الدر المختار، بیروت، 1386 ق؛ بهوتی، منصور، کشاف‌القناع، به کوشش کمال عبدالعظیم عنانی و دیگران، بیروت، 1418 ق/ 1997 م؛ بیهقی، احمد، الاسماء و الصفات، به‌ کوشش محمدزاهد کوثری، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛ همو، السنن الکبرى، حیدرآباد دکن، 1355 ق؛ همو، شعب‌الایمان، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، 1410 ق/ 1990 م؛ همو، فضائل الاوقات، به کوشش عدنان قیسی، مکه، 1410 ق/ 1990 م؛ حاکم‌نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین فی‌الحدیث، به کوشش یوسف مرعشلی، بیروت، 1406 ق؛ حطاب رعینی، محمد، مواهب الجلیل، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، 1416 ق/ 1995 م؛ حلیمی، حسین، المنهاج فی شعب الایمان، به کوشش حلمی محمد فوده، بیروت، 1399 ق/ 1979 م؛ ذهبی، محمد، تذکرة‌الحفاظ، حیدرآباد دکن، 1388 ق/ 1968 م؛ رافعی‌قزوینی، عبدالکریم، فتح العزیز، بیروت، دارالفکر؛ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبرى، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1383 ق/ 1964 م؛ سبکی، علی، فتاوی، بیروت، دارالمعرفه؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408 ق/ 1988 م؛ سهمی، حمزه، تاریخ جرجان، به کوشش محمد عبدالمعید خان، بیروت، 1407 ق/ 1987 م؛ شربینی، محمد، مغنی‌المحتاج الى معرفة معانی الفاظ المنهاج، بیروت، 1377 ق/ 1958 م؛ شوکانی، محمد، نیل الاوطار، بیروت، 1393 ق/ 1973 م؛ صدیق حسن خان، محمدصدیق، ابجد العلوم، به کوشش عبدالجبار زکار، بیروت، 1978 م؛ عبادی، محمد، طبقات الفقهاء الشافعیة، به کوشش یوستا ویتستام، لیدن، 1964 م؛ عضدالدین ایجی، عبدالرحمان، المواقف، به کوشش عبدالرحمان عمیره، بیروت، 1997 م؛ قرطبی، محمد، تفسیر، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، قاهره، 1372 ق؛ منذری، عبدالعظیم، الترغیب و الترهیب، به کوشش مصطفى محمد عماره، بیروت، 1408 ق/ 1988 م؛ نووی، یحیى، تهذیب‌الاسماء و اللغات، بیروت، 1996 م؛ همو، روضة‌الطالبین، بیروت، 1405 ق؛ همو، المجموع، به کوشش محمود مطرحی، بیروت، 1417 ق/ 1996 م.

فرامرز حاج‌منوچهری