حلوانی

حُلْوانی، ابوعبدالله حسین بن محمد بن حسن بن نصر، ادیب و متکلم شیعی اهل بغداد در سدۀ 5 ق/ 11 م، و مؤلف نزهة الناظر و تنبیه الخاطر. لقب حلوانی حاکی از انتساب وی به شهر حلوان تلقی شده است (امین، 6/ 153؛ برای ضبط نام وی به‌صورت حَلوایی، نک‍ : کنتوری، 579).
با مروری بر معدود شواهد بازمانده از حیات وی، درمی‌یابیم که در 425 ق/ 1034 م، نزد ابوالمظفر بَندنیجی در ناحیۀ بندنیج از توابع بغداد حاضر بوده (ابن‌نجار، 108)، در 429 ق در منزل سید مرتضى در بغداد از وی حدیث شنیده (عمادالدین، 105)، نزد ابوالقاسم علی بن محمد (د 461 ق/ 1069 م)، فرزند شیخ مفید و ابویعلى جعفری (د 463 ق) نیز شاگردی کرده (حلوانی، 98، 147)، و سرانجام، در 481 ق/ 1088 م در منزل خویش در محلۀ کرخ بغداد می‌زیسته است (عمادالدین، همانجا).
با توجه به اینکه در آثار عالمان بزرگ رجال عصر وی همچون شیخ طوسی، نجاشی، ابن‌غضائری و خطیب بغدادی نامی از وی برده نشده است، می‌توان نتیجه گرفت که حلوانی با وجود شاگردی نزد سید مرتضى، به نسلی بعد از این عالمان تعلق داشته است. بر این پایه، باید دوران حیات او را به تخمین، در بازۀ زمانی 410-490 ق/ 1019-1097 م در نظر گرفت.
به‌رغم آنکه در برخی منابع کهن از وی با لقب رئیس یاد شده است (نک‍ : ابن ‌شهرآشوب، 77) که دلالت بر استادی در یک حلقۀ خاص علمی دارد، تنها از ابوزکریا یحیى بن ‌خطیب تبریزی (د 502 ق/ 1109 م)، به‌عنوان شاگرد وی یاد شده است (ابن‌نجار، همانجا).
اطلاعات از حیات فرهنگی وی بسیار اندک است؛ تنها از سدۀ 11 ق/ 17 م به‌بعد، گزارشهایی از انتساب کتاب مقصد الراغب به وی (نک‍ : حرعاملی، 2/ 100؛ فاضل، 239-241) و توجه عالمان شیعی آن سده بدین اثر، اصلی‌ترین مایۀ توجه به حلوانی بود (نک‍ : افندی، 2/ 80 -83). تا مدتها هیچ دلیلی در دست نبود که بخواهند مؤلف نزهة‌الناظر و مقصدالراغب را یکی فرض کنند و بر آن پایه، شناختی از هویت مؤلف که در هر یک از این دو اثر اشاره‌ای به وی شده بود، حاصل نمایند. نخستین‌بار، کنتوری بدون بیان دلایل خویش، مؤلف نزهة‌الناظر را با لقب «حلوانی» خواند (همانجا). بعد، آقابزرگ طهرانی کوشید با پذیرش این فرض و انسجام بخشی به شواهد تاریخی، درکی واضح‌تر، از مؤلف نزهة به‌دست دهد (طبقات ... ، 1/ 119، الذریعة، 24/ 127- 128، 426). کوششهای وی با مطالعات ابطحی و مسعودی به سرانجام رسید (نک‍ : ابطحی، مسعودی، سراسر هر دو اثر). به‌ویژه، توجه مسعودی به دو مأخذ، یعنی ذیل تاریخ بغداد ابن‌‌نجار و عمدۀ ابن‌بطریق، به حل معمای انتساب آثار انجامید. بدین ترتیب، فرضیاتی که از دو سدۀ پیش دربارۀ شخصیت حسین بن محمد بن حسن، مؤلف نزهة مطرح بود، با شواهد جدیدی که اینان عرضه داشتند، به تأیید رسید.
بر این مبنا، یگانه اثر بازمانده از او، کتاب نزهة‌الناظر است. با توجه به ترحیم وی در این اثر (ص 147) برای استادش ابوالقاسم بن مفید (د 461 ق)، تألیف آن در نیمۀ دوم سدۀ 5 ق/ 11 م صورت گرفته است. وی در این اثرِ مسندگونه، 478 سخن حکمت‌آمیز از گفتارهای پیامبر (ص) و ائمه (ع) را به ترتیب امامتشان گردآورده، و کوشیده است گفتارهایی موجز، حکمت‌آمیز، ادیبانه و جامع فروض و حالات مختلف مسئله را برگزیند (برای توجه ویژه به «جوامع» در آن عصر، نک‍ : ه‍ د، 18/ 665-666). او مخاطب عام را در نظر داشته است و از همین‌رو، به یادکرد اِسناد روایات نمی‌پردازد (حلوانی، 9). با نظر در این اثر به‌وضوح آشکار می‌شود که مؤلف می‌خواسته است کار ناتمام سیدرضی را در خصائص الائمه پی‌گیرد و مثل او، «لمعه‌»‌هایی از اقوال اهل بیت (ع) را با معیارهایی ادبی برگزیند (قس: حلوانی، همانجا، نیـز، 42، جم‍‌ ؛ شریف رضی، 36). تألیف اثر وی را باید ادامۀ جریان تألیف کتب اخلاقی با موضوع ادب تلقی کرد. گفتنی است برخی این اثر را به استاد وی، ابویعلى جعفری، منسوب می‌داشتند (نک‍ : ابن‌ شهر آشوب، 136؛ نوری، مستدرک ... ، 5/ 205، 8 / 280، «الفیض ... »، 170؛ نیز نک‍ : ه‍ د، 6/ 435). 
ازجملۀ آثار منسوب به حلوانی باید به کتابی روایی با عنوان نهج‌النجاة اشاره کرد که ابن‌طاووس ــ چنان‌که خود محتمل می‌داند (ص 111، 389) ــ نسخۀ آن را به خط مؤلف دیده است (برای بررسی انتساب اثر به حلوانی، نک‍ : آقابزرگ، همانجاها).
از دیگر آثار منسوب به وی لوامع، السقیفة، الدار، الجمل، صفین و مثالب الادعیاء است (ابن شهر آشوب، همانجا). آقابزرگ با نظر به نسخۀ خاصی از معالم ابن‌ شهر آشوب که در اختیار داشته است، لوامع السقیفة و الدار و الجمل و صفین را عنوان یک اثر می‌داند ( الذریعة، 18/ 367- 368). از آن سو، بعید نیست «لوامع» نام دیگری برای کتاب نزهة‌الناظر، و عناوین دیگر نیز مستقل از هم باشند (برای یادکرد نزهة‌الناظر با عنوانی مشابه لوامع، نک‍ : ابن‌بطریق، 8: «کتابه الذی جمعه من لمع ... »؛ نیز نک‍ : حلوانی، 9، 42، 71، جم‍ : کاربرد گستردۀ تعبیر «لمع»).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ همو، طبقات اعلام الشیعة (قرن 4)، بیروت، 1390 ق/ 1971 م؛ ابطحی، محمدباقر، مقدمه بر نزهةالناظر (نک‍ : هم‍ ، حلوانی)؛ ابن‌بطریق، یحیى، العمدة، قم، 1407 ق؛ ابن شهر آشوب، محمد، معالم‌العلماء، نجف، المکتبة الحیدریه؛ ابن‌طاووس، علی، الیقین، قم، 1413 ق؛ ابن‌نجار، محمد، ذیل تاریخ بغداد، به‌ کوشش مصطفى عبدالقادر یحیى، بیروت، 1417 ق/ 1997 م؛ افندی، عبدالله، ریاض‌العلماء، به‌ کوشش احمد حسینی اشکوری، قم، چاپخانۀ خیام؛ امین، محسن، اعیان‌الشیعة، به‌ کوشش حسن امین، بیروت، دارالتعارف؛ حرعاملی، محمد، امل‌الآمل، به‌ کوشش احمد حسینی اشکوری، بغداد، 1385 ق/ 1965 م؛ حلوانی، حسین، نزهة‌الناظر و تنبیه‌الخاطر، به‌ کوشش محمدباقر ابطحی، قم، 1408 ق؛ شریف رضی، محمد، خصائص الائمة (ع)، به‌ کوشش محمدهادی امینی، مشهد، 1406 ق/ 1986 م؛ عمادالدین طبری، محمد، بشارة المصطفى، به ‌کوشش جواد قیومی اصفهانی، قم، 1420 ق؛ فاضل، محمود، «مقصد الراغب الطالب ... »، مطالعات اسلامی، مشهد، 1352 ش، شم‍ 6-7؛ کنتوری، اعجاز حسین، کشف الحجب و الاستار، کلکته، 1330 ق؛ مسعودی، عبدالهادی، مقدمه بر نزهة‌الناظر حلوانی، قم، 1383 ش؛ نوری، حسین، «الفیض القدسی»، ضمن جلد 102 بحارالانوار مجلسی، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ همو، مستدرک الوسائل، بیروت، 1408 ق/ 1987 م.

فرهنگ مهروش