حسین معمایی

حُسِیْنِ مُعَمّایی، شاعر ایرانی سدۀ 10 ق/ 16 م. حسین معمایی از اهالی نیشابور بود (نصرآبادی، 500؛ سلیم، 213). رازی وی را مولانا امیرحسین (2/ 268)، و صبا او را با عنوان شفیعی معرفی می‌کند (ص 427)؛ آقابزرگ هم نام وی را با توجه به تخلص شفیعی، در غزلی که او در مدح امیر علیشیر (841-906 ق/ 1437-1500 م) سروده، و در مقدمۀ رسالۀ دستور معما آورده، ذیلِ شفیعی نیشابوری می‌آورد (9(2)/ 533-534). اما نفیسی نام او را امیرحسین شفیقی معمایی ذکر می‌کند (1/ 345). معمایی تحصیلات خود را در علوم منقول و معقول در مدرسۀ اخلاصیه گذراند (خواندمیر 4/ 343؛ سلیم، همانجا). 
معمایی که معاصر سلطان حسین بایقرا (سل‍ 873-911 ق/ 1468-1505 م) بود و در زمان این سلطان در هرات می‌زیست، به معماگویی توجهی خاص داشت و معمایی به نام سلطان حسین نیز سرود (نصرآبادی، 501؛ سلیم، همانجا). با اینکه بیشتر منابع (نک‍ : نصرآبادی، 500؛ رازی، همانجا) وی را در فن معماگویی صاحب مهارت می‌دانند و برآن‌اند که جامی (د 898 ق/ 1493 م) هم معماگوییهای وی را می‌ستوده، اما هیچ کدام به غیر از آقابزرگ (9/ (2)533) از جامی به عنوان استاد او نام نبرده‌اند (نیز نک‍ : خوانساری، 3/ 660). 
صفا به تأثیری که این شاعر در شاعران پس از خود گذاشته، اشاره می‌کند (5/ 398). سرایندگانی که برخی از آنها به گواهی دیگر منابع (منزوی، خطی مشترک، 14/ 9؛ آقابزرگ، (9(2)/ 384) از شاگردان حسین معمایی بوده‌اند، مانند شهاب‌الدین هروی متخلص به حقیری (د 942 ق/ 1535 م) و ملا رکنی نیشابوری، و برخی دیگر همچون ضیاءالدین اردوبادی متخلص به شفیعی و محمد بن علی نونداکی رسالۀ معمیات حسین معمایی را شرح کرده‌اند (صفا، 5/ 400). 
حسین دارای شخصیتی بسیار متواضع، و معلمی خوش‌خُلق بود (نک‍ : علیشیر، 96؛ خواندمیر، همانجا). وی در 904 ق/ 1499 م درگذشت و در مدرسۀ اخلاصیه دفن شد (خواندمیر، سلیم، نفیسی، همانجاها). اما در روضات الجنات سال مرگ وی 912 ق/ 1506 م ذکر شده است (خوانساری، 3/ 670). 

آثـار

در قرن 9 ق/ 15 م، معما از انواع بسیار متداول در شعر فارسی، و از نشانه‌های استادی در سخن‌سرایی محسوب می‌شد. هر چه از اوایل این عهد به اواخر آن نزدیک می‌شویم، این نوع شعر رواج بیشتری می‌یابد و توجه شاعران بدان زیادتر می‌شود (صفا، 4/ 193-194). از حسین معمایی نیز، آثاری در این زمینه بر جای مانده است. از جملۀ آنها، این آثار است: 

1. رسالۀ دستور معما

وی این رساله را به فارسی و به دستور امیر علیشیر نوایی و به نام او تدوین کرد. در آغاز این رساله و مبحث مربوط به تعریف معما می‌گوید که بیشتر این معماها از نظر جامی گذشته است. این اثر در 4 بخش با عنوانهای تسهیلی، تحصیلی، تکمیلی، تذییلی تألیف شده است (منزوی، خطی مشترک، 14/ 11-12، فهرست، 3/ 1241؛ نیز نک‍ : حجتی، 1/ 307؛ خوانساری، 3/ 662). بر این اثر شروح مختلفی نگاشته‌اند (برای اطلاعات بیشتر، نک‍ : منزوی، خطی، 3/ 2193-2194، فهرست، 3/ 1241-1242). 

2. رسـالـۀ منظوم بحر المعمیـات

(برای اطلاعـات بیشتر، نک‍ : همو، فهرستواره، 10/ 282؛ فهرس ... ، 1/ 37). 

3. رسالۀ نودونه نام خدا

که بر آن نیز شروحی نگاشته شده است (منزوی، فهرست، 3/ 1250، خطی مشترک، 14/ 22-23). 
علاوه بر اینها آقابزرگ دیوان شعری را به او نسبت می‌دهد که تاکنون دیده نشده است (9/ (1)253). 

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1362 ش؛ حجتی، محمدباقر، فهرست خطی کتابخانۀ دانشکدۀ الٰهیات و معارف اسلامی، تهران، 1345 ش؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، تهران، 1357 ش؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، 1340 ش؛ سلیم اختر، محمد، تعلیقات بر مجمع الشعرای جهانگیری از قاطعی هروی، کراچی، 1979 م؛ صبا، محمد مظفر حسین، تذکرۀ روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، 1343 ش؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1378 ش؛ علیشیر نوایی، مجالس النفایس، ترجمۀ فخری هراتی و محمد بن مبارک قزوینی، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، 1363 ش؛ فهرس المخطوطات الفارسیة، دارالکتب، قاهره، 1966 م؛ منزوی، خطی؛ همو، خطی مشترک؛ همو، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ گنج بخش، اسلام‌آباد، 1359 ش/ 1401 ق/ 1980 م؛ همو، فهرستواره؛ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، تهران، 1317 ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبـان فـارسـی، تـهـران، 1346 ش. 

مروارید رفوگران