حشمت

حِشْمَت، تخلص چند شاعر. اینک دو تن از آنها: 

1. حشمت بدخشانی

میرمحتشم علی‌خان (د 1161 یا 1163 ق/ 1748 یا 1750 م)، شاعر پارسی‌گوی هند (سامی، 3/ 1961). یکی از نیاکانش، که از سادات بدخشان بود، در هندوستان اقامت گزید (بهگوان داس، 55) و میرباقی، پدر شاعر، ملازم محمدیارخان، صاحب دارالخلافۀ شاه‌جهان‌آباد و خانوادۀ اورنگ زیب عالمگیر (سل‍ 1068- 1118 ق/ 1658-1706 م) شد (آرزو، 43). 
میرمحتشم در شاه‌جهان‌آباد زاده شد و در همان شهر پرورش یافت و در شمار فصحای عصر خویش درآمد (گوپاموی، 195). او از دوستی نواب نجم الدوله اسحاق خان بهادر، از حاکمان محلی هند، بهره‌مند شد و تحت حمایت وی می‌زیست ( دانشنامه ... ، 1/ 349؛ نیز آرزو، 44). 
حشمت به اقتفای اشعار عبدالرضا متین و سراج الدین خان آرزو، شاعران معاصر خود، شعر می‌سرود (علی حسن، 139)، و علیقلی خان واله داغستانی، شاعر ایرانی مقیم هند، به شعری از او که تعریضی در حق ایرانیان مقیم هند داشته، پاسخ گفته است (نک‍ : میرحسین، 109-110). حشمت علاوه بر شاعری، سپاهی بی‌نظیری نیز بوده است (بهگوان داس، همانجا). 
تذکره‌نویسان، او را به صفاتی چون شیرین زبانی و خوش صحبتی و سجایایی چون حسن خلق و داشتن طبع عالی ستوده‌اند (نک‍ : علی حسن، آرزو، میرحسین، همانجاها؛ عبدالغنی، 42). از او دیوانی نزدیک به 000‘ 7 بیت برجا ست (علی حسن، همانجا) که در روزگار حیات وی، سراج‌الدین علی خان آرزو، مؤلف مجمع النفایس، آن را تصحیح کرده بود (نک‍ : آرزو، همانجا). 

2. حشمت رومی (د 1182 ق/ 1768 م)

شاعر نکته پرداز و هجوسرای عثمانی. در شهر استانبول زاده شد. تاریخ تولدش را در فاصلۀ سالهای 1132-1142 ق/ 1720-1730 م حدس زده‌اند. علوم مقدماتی را نزد پدرش، ابوالخیر عباس افندی قاضی عسکر و مدرس، فرا گرفت و به زبانهای عربی و فارسی، در حدی که می‌توانست به آن زبانها شعر بسراید، مسلط شد («دائرةالمعارف ... »، XVI/ 422). در جوانی، تحت حمایت وزیر اعظم قوچه راغب پاشا (صدارت: 1170-1177 ق/ 1757-1763 م) قرار گرفت و بعضی از آثار خود را به او اهدا کرد (EI2, III/ 269)، اما به‌سبب بد زبانی و هجوگویی در 1172 ق/ 1759 م به بروسه (بورسا) و سپس به جزیرۀ رُدوس تبعید شد (ثریا، 2/ 233؛ بروسه‌لی، 2/ 141). در مدت اقامت اجباری خود در بروسه، با ادیبان سرآمد شهر آشنا شد که یکی از آنان سید محمد سعید امامزاده بود. امامزاده اشعار حشمت را گرد آورد و دیوانی ترتیب داد و مقدمه‌ای بر آن نوشت (گیب، IV/ 140-141). 
حشمت که از ردوس به ازمیر فرستاده شده بود، بار دیگر به ردوس برگردانده شد و در 1182 ق، در آنجا درگذشت (ثریا، همانجا). 
محمد سعید امامزاده در مقدمۀ دیوان حشمت، ضمن ستودن شعر او و برشمردن مزایای وی، از مهارت فوق‌العادۀ او در سپاهیگری و اعتقاد پاکش به طریقت مولویه سخن گفته است («دائرةالمعارف»، XVI/ 423). 

آثـار

1. دیوان (چ قاهره، 1257 ق/ 1841 م)

علاوه بر دو قصیدۀ بلند عربی، در بیان اسماء‌الحُسنى (نامهای خدا) و اسماء النبی (صفات پیامبر اسلام (ص)) در آغاز، مشتمل است بر قصاید و غزلیات (EI2، همانجا) و مخمس و مسدس و لغز و معما و قطعه و ابیاتی که چندتایی از آنها به زبان فارسی است («دائرةالمعارف»، همانجا). 

2. «انتساب الملوک»

اثر منثور مختصری که در صفحات پایانی دیوان آورده شده است. موضوع آن، گزارش خوابی است که حشمت در شب جلوس مصطفای سوم بر تخت پادشاهی دیده بوده است. به همین سبب، این اثر «خوابنامه» نیز نامیده شده است (همانجا). 

3. سورنامه، یا ولادتنامه

اثری است به نثر، حاوی گزارشی زنده و زیبا از جشنی که به مناسبت تولد دختر مصطفای سوم برگزار شده بود (EI2، همانجا). این اثر در 1257 ق/ 1841 م در قاهره چاپ شده (بروسه‌لی، همانجا)، و بعد، بدون تاریخ، در استانبول به چاپ رسیده، و در 1319 ش/ 1940 م به ترکی امروزی تجدید چاپ شده است (نک‍ : «دائرةالمعارف»، همانجا). 

4. سندالشعرا

اثری است به نثر در 4 فصل و یک خاتمه، در مدافعه از شعر و شاعری در برابر کسانی که آن را شرعاً محکوم می‌شمرده‌اند (EI2، نیز «دائرةالمعارف»، همانجاها). این رساله در 1287 ق/ 1870 م به همت چایلاق توفیق، در استانبول به چاپ رسیده است. 
کلیات حشمت، حاوی چهار اثر یاد شده، نیز در 1373 ش/ 1994 م در استانبول، به همت محمد ارسلان و ا. حقی آق‌سویاق چاپ شده که مهم‌ترین مأخذ دربارۀ او ست («دائرةالمعارف»، XVI/ 424). 
علاوه بر آنچه گفته شد، به نوشتۀ امامزاده در مقدمۀ دیوان، حشمت اثری به نام جامعتین، در شرح ترکیبات عربی و شرحهایی بر قصیدۀ بُردۀ بوصیری و قصیدۀ منفرجۀ ابن‌نحوی داشته است (نک‍ : بروسه‌لی، همانجا). گیب نظیره‌سرایی حشمت را برای شاعران مهم عثمانی، چون نابی، راغب، عاصم و ... و شعرای بزرگ پارسی‌گوی مانند صائب تبریزی و بیدل و توفیق او را در این کار، امتیازی برای او به شمار آورده است (ص IV/ 143). 

مآخذ

آرزو، علی خان، مجمع النفایس، به کوشش عابد رضا بیدار، پتنه، 1992 م؛ بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1333 ق؛ بهگوان داس هندی، سفینۀ هندی، پتنه، 1377 ق/ 1958 م؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی ( تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1311 ق؛ دانشنامۀ ادب فارسی، به کوشش حسن انوشه، تهران، 1380 ش؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس‌الاعلام، استانبول، 1308 ق؛ علی حسن خان، صبح گلشن، به کوشش محمد عبدالمجید خان، کلکته، 1295 ق؛ گوپاموی، محمد قدرت الله، نتایج الافکار، بمبئی، 1336 ش؛ عبدالغنی، محمد، تذکرة الشعرا، به کوشش محمد مقتدا خان شیرازی، علیگره، 1916 م؛ میرحسین دوست سنبهلی، تذکرۀ حسینی، لکهنو، 1293 ق؛ نیز: 

EI2; Gibb, E. J. W., A History of Ottoman Poetry, London, 1967; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1997. 
علی کاتبی