حسین بن علی، ابو عبدالله

حُسِیْنِ بْنِ عَلی (مق‍‌ 169 ق/ 785 م)، ابوعبدالله حسین بن علی بن حسن مثلث، معروف به صاحب فخ و قتیل فخ، از نوادگان امام حسن (ع) که در دوران حکومت موسى الهادی عباسی قیام کرد و کشته شد.
پدرش علی، معروف به علیِ عابد و مادرش، زینب به‌سبب کثرت عبادتشان، به زوج صالح شهرت داشتند (ابوالفرج، 364). جد، پدر و دو دایی، و نیز عبدالله نیای مادری‌اش توسط منصور عباسی به قتل رسیده بودند (همانجا)، ازاین‌رو، می‌توان گفت: حسین در خانواده‌ای رشد یافت که همواره تهدیدی برای دستگاه خلافت به ‌شمار می‌رفت.
چون موسى الهادی در 169 ق به خلافت نشست، مقرریهایی را که از سوی خلیفۀ پیشین به علویان داده می‌شد، قطع کرد (یعقوبی، 2/ 349). نیز والی او بر مدینه، عمر بن عبدالعزیز معروف به عُمَری هم سیاست آزار و اذیت علویان و سخت‌گیری بر آنها را در پیش گرفت؛ چنان‌که چند تن از علویان، ازجمله حسن بن محمد فرزند نفس زکیه را به اتهام باده‌خواری تازیانه زد و ریسمان به گردن در شهر گرداند و حسین بن علی به‌‌سبب این اقدام بر او اعتراض کرد (طبری، 8/ 192؛ ابوالفرج، 373؛ ابن‌اثیر، 6/ 90). عمری همچنین برای نظارت بر علویان، آنها را مجبور کرده بود که همه روزه در فرمانداری حضور یابند و خود را معرفی کنند. نیز برخی را کفیل و ضامن برخی قرار داده بود تا در صورت غیبت یکی، او را از دیگری بخواهند (ابوالفرج، 372؛ ابن‌اثیر، همانجا؛ ابن‌خلدون، 3/ 270).
گفته‌اند: در 169 ق، 70 نفر از حجاجِ شیعی در مدینه با حسین ابن علی ملاقات نمودند (ابوالفرج، 372-373). عمری از این دیدار نگران شد و علویان را به مسجد احضار کرد و مدتی در آنجا محبوس نگاه داشت (همانجا). ظاهراً پیش از این، حسین بن علی و یارانش توافق کرده‌ بودند که در موسم حجِ همان سال در مکه برضد خلیفه خروج کنند (نک‍ : یعقوبی، طبری، همانجاها؛ ابن‌اثیر، 6/ 90-91؛ ذهبی، 34)؛ اما بازداشت تعدادی از یاران حسین، قیام آنها را پیش انداخت؛ چه، در این ایام عده‌ای از بنی‌هاشم، حجاج و موالی به حسین پیوستند و روزی به هنگام نماز صبح وارد مسجد شدند و مؤذن را واداشتند در اذان «حی على خیرالعمل» بگوید (رازی، 30-31؛ ابوالفرج، 375). حسین بن علی پس از اقامۀ نماز صبح در مسجد، خطبه‌ای خواند و مردم را به پیروی از سنت رسول خدا دعوت کرد (نک‍ : همو، 376؛ حماده، 171).
در نخستین روز قیام، خالد بربری، از فرماندهان نظامی مدینه، به اتفاق عمری و عدۀ زیادی از مردم به مسجد هجوم بردند، اما شکست خوردند و خالد کشته شد، ولی عمری از معرکه گریخت (طبری، 8/ 194؛ ابوالفرج، 376-377؛ ابن‌اثیر، 6/ 91). پیروان حسین از آنجا به بیت‌المال هجوم بردند و آن را خالی کردند (همانجا؛ فاسی، 4/ 197). حاکمان مدینه در نبردی دیگر هم از یاران حسین شکست خوردند (طبـری، ابن‌اثیر، همانجاها) و ناچار از مبارک ترکی، از فرماندهان دستگاه خلافت که به حج می‌آمد، مدد خواستند. مبارک پذیرفت و آمد و دست به جنگ گشود. چون نبرد به هنگام ظهر متوقف شد، مبارک از فرصت استفاده کرد و با مردان خویش به سمت مکه گریخت (طبری، 8/ 195؛ ابن‌اثیر، همانجا؛ ذهبی، 36). البته روایت دیگر از توافق پنهانی مبارک با حسین حکایت می‌کند که براساس آن، وی با یک شبیخونِ ساختگیِ یاران حسین از مدینه به سوی مکه گریخت (ابوالفرج، 377؛ ابن‌اثیر، 6/ 91-92؛ فاسی، 4/ 198). پس‌از‌آن، حسین بر مدینه مسلط شد و 11 روز آنجا را در تصرف داشت (طبری، همانجا؛ ابن‌اثیر، 6/ 92). سپس در 24 ذیقعده با حدود 300 نفر از پیروانش به سوی مکه حرکت کرد (ابوالفرج، همانجا). چون به اطراف مکه رسید، ندا درداد که هر برده‌ای که به ما بپیوندد، آزاد است. ازاین‌رو، عده‌ای از بردگان به او پیوستند (ابن‌اثیر، همانجا).
وقتی خبر قیام حسین بن علی به موسى الهادی، خلیفۀ بغداد رسید، برخی از بزرگان عباسی را که به حج می‌رفتند، به رویارویی با حسین امر کرد و فرماندهی جنگ را برعهدۀ محمد بن سلیمان گذاشت (طبری، 8/ 195-196؛ ابن‌اثیر، همانجا).
عباسیان با سپاهی متشکل از 000‘ 4 تن در 8 ذیحجه (روز ترویه) در محلی به نام فخ نزدیک مکه با سپاهیان حسین‌رودرروی هم قرارگرفتند (نک‍ : مسعودی، 4/ 185؛ یاقوت، 3/ 854؛ ابن‌اثیر، همانجا). اگرچه از سوی فرماندهان سپاه عباسی به حسین امان داده شد، اما او نپذیرفت (رازی، 40؛ ابوالفرج، همانجا) و در نبردی که درگرفت، با عدۀ زیادی از یارانش کشته شد. گروهی گریختند و جمعی نیز به اسارت درآمدند (نک‍ : یعقوبی، 2/ 349؛ طبری، 8/ 197؛ مسعودی، ابن‌اثیر، همانجاها). ادریس بن عبدالله، دایی حسین، از کسانی بود که گریخت و به مغرب رفت و دولتـی شیعـی را که بـه خود او منسوب شد (نک‍ : ه‍ د، آل‌ادریس)، تأسیس کرد (نک‍ : یعقوبی، همانجا؛ طبری، 8/ 198؛ ابن‌ تغری بردی، 2/ 40-41؛ نیز عبادی، 76).
آورده‌اند که خلیفۀ عباسی فرماندهان لشکر خود را به‌سبب قتل حسین بن علی و حسن بن محمد سرزنش کرد (طبری، ابن‌اثیر، همانجاها؛ مسعودی، 4/ 186). او مخصوصاً مبارک را از سمت خود برکنار، و اموالش را مصادره کرد. بااین‌همه، اسیران جنگ را گردن زد، یا به زندان انداخت (ابوالفرج، 379-381؛ ابن‌اثیر، همانجا).
عمری نیز پس از پایان نبرد، به خانۀ حسین یورش برد و آن را سوزاند و اموال و نخلستانهای او را تصاحب کرد (طبری، 8/ 200؛ ابوالفرج، 382). از حسین هیچ فرزندی بر جای نماند (ابن‌عنبه، 183).
حسین به عنوان فردی شجاع، گشاده‌‌دست، عالم و متقی شناخته شده است (نک‍ : طبری، 8/ 201؛ ابوالفرج، 366-371؛ ابن‌‌اثیر، 6/ 94؛ صفدی، 12/ 453). در منابعِ شیعی از حسین بن علی و دیگر مقتولان فخ با تکریم و احترام بسیار یاد شده است (نک‍ : ابوالفرج، 371-373، 383-384). چنان‌که برخی روایتها حسین بن علی را از اصحاب امام صادق (ع) دانسته‌اند (طوسی، 168) و روایتهایی نیز در دست است که از مشورت رهبران قیام، با امام موسى کاظم (ع) و موافقت او با این قیام حکایت دارد (نک‍ : همو، 383). همچنین در این منابع، به احادیثی اشاره شده که طی آن پیامبر اسلام (ص) واقعۀ فخ و شهادت یکی از نوادگان خویش در آن محل را پیش‌بینی کرده بوده است (نک‍ : همو، 366-367؛ مامقانی، 12/ 282؛ نیز قمی، 1/ 363).

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌ تغری‌ بردی، النجوم؛ ابن‌خلدون، العبر؛ ابن‌عنبه، احمد، عمدة ‌الطالب، به‌کوشش محمدحسن آل‌طالقانی، نجف، 1380 ق/ 1961 م؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، به‌کوشش احمد صقر، منشورات الشریف الرضی، 1414 ق/ 1372 ش؛ حماده، محمدماهر، الوثائق السیاسیة و و الاداریة العائدة للعصر العباسی الاول (132-247 ق/ 750- 861 م)، بیروت، 1401 ق/ 1981 م؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات 161-170 ق، به کوشش عمرعبدالسلام تدمری، بیروت، 1411 ق/ 1990 م؛ رازی، احمد، اخبار فخ، به کوشش عبدالرقیب مطهر حجر، صعده، 1421 ق/ 2000 م؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش رمضان عبدالتواب، ویسبادن، 1405 ق/ 1985 م؛ طبری، تاریخ؛ طوسی، محمد، رجال، به‌کوشش محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف، 1381 ق/ 1961 م؛ عبادی، احمد مختار، فی‌التاریخ العباسی و الفاطمی، بیروت، دارالنهضة العربیه؛ فاسی، محمد، العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، به کوشش فؤاد سید، بیروت، 1406 ق/ 1986 م؛ قمی، عباس، منتهی الآمال، ترجمۀ نادر تقی، لبنان، 1414 ق/ 1994 م؛ مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، به کوشش محیی‌الدین مامقانی، قم، 1427 ق؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش شارل پلا، بیروت، 1973 م؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، به‌ کوشش عبدالامیر مهنا، بیروت، 1413 ق/ 1993 م.

عبدالحمید مرادی