اسماعیل صفوی، شاه

این‌کارها و نیز تحقیر برخی از اکابِر علما و برکناری آنها از مناصبشان (افوشته‌ای، 41؛ قاضی احمد، 2/ 648-649)، فضای خطرناکی برضد شاه پدید آورد و علمای رنجیده از او رأی بر ضعف عقیدۀ وی به تشیع و تمایل او به تسنن دادند (اسکندربیک، 213، 214). سرانجام، در 13 رمضان 985 جسد شاه اسماعیل دوم را، که در استعمال افیون افراط می‌کرد، در خانۀ یکی از نزدیکانش یافتند (همو، 218- 219؛ تاریخ، 45؛ منجم، 38). ظاهراً در همان ایام ظن قتل او نیز می‌رفته است (روملو، 495؛ نیز نک‍ : افوشته‌ای، 61؛ قاضی احمد، 2/ 652-653). 

مآخذ

اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی؛ افوشته‌ای، محمود بن هدایت‌الله، نقاوة الآثار، به‌کوشش احسان اشراقی، تهران، 1350ش؛ بیات، اروج‌بیک (ض: اوروج‌بیک)، دون ژوان ایرانی، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، 1338ش؛ تاریخ صفویان (دربرگیرندۀ خلاصة التواریخ و تاریخ ملاکمال)، به‌کوشش ابراهیم دهگان، اراک، بی‌تا؛ روملو، احسن التواریخ، به‌کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1357ش؛ سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران، 1349ش؛ شاملو، ولی‌قلی، قصص الخاقانی، به‌کوشش حسن سادات‌ناصری، تهران، 1371ش؛ طهماسب صفوی، تذکرۀ شاه طهماسب، به‌کوشش عبدالشکور، برلین، 1343ق؛ عالم آرای شاه طهماسب، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، 1370ش؛ غفاری قزوینی، احمد، تاریخ جهان‌آرا، به‌کوشش مجتبى مینوی، تهران، 1343ش؛ قاضی احمد قمی، خلاصة التواریخ؛ منجم یزدی، محمد، تاریخ عباسی، به‌کوشش سیف‌الله وحیدنیا، تهران، 1366ش؛ نویدی شیرازی، زین‌العابدین، تکملةالاخبار، به‌کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1369ش؛ واله اصفهانی، محمدیوسف، خلد برین، به‌کوشش میرهاشم محدث، تهران، 1372ش؛ هینتس، والتر، شاه اسماعیل دوم صفوی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1371ش. 

مهدی کیوانی (دبا)

شاه اسماعیل سوم (د 1187ق/ 1773م)

شاه دست‌نشاندۀ صفوی (سل‍ : 1163-1165ق) که در دورۀ فترتِ پس از نادرشاه، چندی فرمان راند. او که میرزا ابوتراب نام داشت، فرزند مرتضی‌خان (صدرالصدور) و از نوادگان دختری شاه سلطان حسین صفوی بود (موسوی، 16). 
با مرگ نادرشاه افشار، مدعیان سلطنت در ایران به ملک‌ستانی پرداختند (خورموجی، 495). پس از آنکه علی‌مردان‌خان بختیاری و کریم‌خان زند امور سلطنت شاهرخ شاه را متزلزل دیدند، به ابوالفتح‌خان بختیاری، حاکم اصفهان، تاختند و او را شکست دادند (اعتمادالسلطنه، تاریخ...، 1148؛ فسایی، 589)؛ اما سپس در تقسیم قدرت با او متحد شدند (رجبی، 38). مشروعیت سلطنت خاندان صفویه نزد مردم اصفهان ریشه‌دار بود (اعتمادالسلطنه، صدرالتواریخ، 18، پانوشت) و پادشاهی کسِ دیگری را برنمی‌تافتند (هدایت، 16-17). از این رو، آن سه تن طی معاهده‌ای، میرزا ابوتراب را که شاهزاده‌ای از خاندان صفویه بود، با عنوان «شاه اسماعیل سوم» بر تخت سلطنت نشاندند (پِری، «کریم‌خان زند»، 23، «سلسلۀ زند»، 66). بر پایۀ این معاهده، علی‌مردان‌خان نایب‌السلطنه شد تا در رفع مشکلات کشور به شاه دست‌نشانده یاری دهد، امور لشکری به کریم‌خان واگذار شد و ابوالفتح‌خان نیز دوباره به حکومت اصفهان رسید (موسوی، 15-16). 
پس از چندی، علی‌مردان‌خان با پیمان‌شکنی، ابوالفتح‌خان را به قتل رسانید و همراه شاه اسماعیل سوم از اصفهان به سوی فارس لشکر کشید و آنجا را به تصرف درآورد (همو، 17- 18؛ فسایی، همان‌جا). کریم‌خان که با خیانت علی‌مردان‌خان روبه‌رو شده بود، به سوی او تاخت و وی را شکست داد (ابوالحسن گلستانه، 181-182). پس از آن، شاه اسماعیل به کریم‌خان پیوست و همراه او به اصفهان بازگشت (رجبی، 45). در اصفهان، کریم‌خان خود را وکیل‌الدوله خواند (ابوالحسن گلستانه، 182) و حکومت تهران، قزوین، گلپایگان و اصفهان را به‌دست گرفت (رجبی، 46). 
در 1165ق، کریم‌خان به همراه شاه اسماعیل برای تسخیر استراباد ــ که محمدحسن خـان قاجار بر آن فرمان می‌راند ــ از اصفهان حرکت کرد (هدایت، 17- 18) و طی نبردی، از محمدحسن‌خان شکست خورد. شاه اسماعیل نیز به اردوی خان قاجار پیوست (نفیسی، 34) و به قلعۀ استراباد رفت (سپهر، 17؛ اعتضادالسلطنه، 17)، اما هنگام گریختن محمدحسن‌خان از فارس، دوباره نزد کریم‌خان بازگشت. کریم‌خان این بار به او اعتنا نکرد (طباطبایی، 768-769) و او را «شاه نمک‌به‌حرام» خواند و وادارش کرد که در آباده اقامت کند و برایش مقرری تعیین کرد (هدایت، 72). 
سلطنت شاه اسماعیل سوم صفوی کاملاً جنبۀ تشریفاتی داشت (ورهرام، 120) و او در کارهای حکومتی مداخله‌ای نمی‌کرد (رجبی، 240). او در اواخر زندگی، اوقاتش را بیشتر به نقاشی و چاقوسازی می‌گذراند (احمدپناهی، 45). 

مآخذ

ابوالحسن گلستانه، مجمل التواریخ، به‌کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، 1356ش؛ احمدپناهی سمنانی، محمد، کریم‌خان زند، تهران، 1375ش؛ اعتضادالسلطنه، علیقلی، اکسیر التواریخ، به‌کوشش جمشید کیان‌فر، تهران، 1370ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، به‌کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، 1363ش، ج 2؛ همو، صدرالتواریخ، به‌کوشش محمد مشیری، تهران، 1357ش؛ خورموجی، جعفر، نزهت‌الاخبار، به‌کوشش علی آل داود، تهران، 1380ش؛ رجبی، پرویز، کریم‌خان زند و زمان او، تهران، 1352ش؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ: تاریخ قاجاریه، به‌کوشش جمشید کیان‌فر، تهران، 1377ش، ج 1؛ طباطبایی مجد، غلامرضا، تعلیقات بر گلشن مراد ابوالحسن مستوفی، به‌کوشش همو، تهران، 1369ش؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به‌کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367ش، ج 1؛ موسوی اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی‌گشا، تهران، 1363ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورۀ معاصر، تهران، 1368ش، ج 1؛ ورهرام، غلامرضا، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر زند، تهران، 1366ش؛ هدایت، رضاقلی، تاریخ روضة الصفای ناصری، همراه تاریخ روضة الصفای میرخواند (چ انتشارات مرکزی، خیام، پیروز)، تهران، 1338- 1339ش، ج 9؛ نیز: 

Perry, J. R., Karim Khan Zand, Chicago/ London, 1979; id., «The Zand Dynasty», CHI, vol. VII. 
حسن موسوی‌زاده