اسلامی، جزیره

اسلامی، جزیرۀ \ jazire-ye eslāmi\ ، جزیره‌ای مهم و تاریخی در حاشیۀ شرقی دریاچۀ ارومیه. این جزیره در گذشته شاها، شاهو و شاهی خوانده می‌شد. دریاچۀ ارومیه نیز در گذشته شاهی نامیده می‌شد و اینکه کدام‌یک از این دو (دریاچۀ شاهی و جزیرۀ شاهی) نام خود را از دیگری گرفته است، به‌درستی دانسته نیست (هویدا، 285، 289). 
جزیرۀ اسلامی میان ´45 °37 تا ´57 °37 عرض شمالی، و 20 °45 تا ´35 °45 طول شرقی واقع است (گل‌افشانی، 1). این جزیره از نظر اداری ـ سیاسی به دهستان جزیره از بخش ایلخچی شهرستان اسکو (در استان آذربایجان شرقی) تعلق دارد ( نشریۀ...) و تنها جزیرۀ مسکونی، و بزرگ‌ترین جزیرۀ دریاچۀ ارومیه است. در فصلهای گرم، و در نتیجۀ کاهش باران و تبخیر شدید آب دریاچۀ ارومیه، این جزیره حالتی شبه‌جزیره‌ای می‌یابد و از سمت شرق به خشکی متصل می‌شود. کناره‌های این جزیره بریدگیهای بسیار و عمق مناسبی برای پهلوگیری کشتیهای باری دارد (کیهان، 82؛ برزگر، 27- 28؛ خاماچی، 194). طول جزیره از شمال به جنوب 5/ 24 کم‍ ، و عرض آن 15 کم‍ است. این جزیره در حدود 347 کم‍2 وسعت دارد (هویدا، 285). 
جزیرۀ اسلامی توده‌ای آتش‌فشانی به‌شمار می‌آید (علایی طالقانی، 87). سازندهای زمین‌شناختی این جزیره شامل آندزیت و مخروط‌افکنه‌های آبرفتی است ( فرهنگ جغرافیایی شهرستانهای... تبریز، 84). سن دهانۀ آتش‌فشانی شناخته‌شدۀ جزیره 8/ 7 میلیون سال است. این آتش‌فشان، بر پایۀ شواهد زمین‌شناختی، جزو آتش‌فشانی (وُلکانیسم) سِنوزوئیک پایانی در آذربایجان، و سنگهای آن از نظر ژئوشیمیایی، از نوع قلیایی و قلیایی پتاس‌دار است (گل‌افشانی، چکیدۀ پایان‌نامه). 
جزیرۀ اسلامی بیشتر کوهستانی و صخره‌ای است. در شمال غربی و جنوب شرقی جزیره، تپه‌ماهورهایی دیده می‌شود (هویدا، 286). رشته‌کوهی به نام شاهی در این جزیره واقع است که کوه چپقلو (175‘2 متر) بلندترین نقطۀ آن است. از دیگر ارتفاعات مهم جزیرۀ اسلامی می‌توان به گوردلینی (000‘2 متر)، گوزی داغ (000‘2 متر)، سرگانت (997‘1 متر)، قره دره (950‘1 متر)، قزل قیه (900‘1 متر) و توربون (510‘1 متر) اشاره کرد (جعفری، 168، 189، 312، جم‍‌ ). این جزیره جریان سطحی دائمی ندارد، اما به‌هنگام بارندگی، رودخانه‌های فصلی از ارتفاعات آن جاری می‌شوند ( فرهنگ جغرافیایی شهرستانهای... تبریز، همان‌جا). وجود چشمه‌های متعدد آب شیرین، در میان دریاچۀ شور ارومیه، از ویژگیهای خاص این جزیره به‌شمار می‌آید (هویدا، همان‌جا؛ خاماچی، 195). آب‌وهوای جزیرۀ اسلامی معتدل و نیمه‌خشک است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای...، 15، 80، 83، جم‍‌ ). 
جزیرۀ اسلامی زیستگاه جانوران فراوانی است و از این رو، از اهمیت زیست‌محیطی بسیاری برخوردار است (زنده‌دل، 88). از مهم‌ترین پرندگان این زیستگاه می‌توان به پلیکان، آنقوت و فلامینگو (خاماچی، همان‌جا)، و از پستانداران آن به پلنگ ( فرهنگ جغرافیایی شهرستانهای... تبریز، 91) اشاره کرد. این جزیره منطقۀ شکار ممنوع به شمار می‌آید (جغرافیای...، 33). کناره‌های جزیره یکی از مهم‌ترین زیستگاههای آرتِمیا و جلبک اُلِنا در دریاچۀ ارومیه است (خاماچی، 192). 
جزیرۀ اسلامی از سکونتگاههای کهن حاشیۀ دریاچۀ ارومیه است. در رویدادهای تاریخی سدۀ 3ق، به قلعۀ مستحکم شاهی (نک‍ : طبری، 164؛ ابن‌اثیر، 447) یا شاها (ابوعلی مسکویه، 291) اشاره شده است. این جزیره در سدۀ 7ق، به‌سبب دارا بودن قلعه‌ای مستحکم در کوههای خود، پناهگاه مناسبی برای شورشیان بود (یاقوت، 513). در این سده، هولاکو، ایلخان مغول، قلعۀ این جزیره را که تلا خوانده می‌شد، بازسازی کرد (حافظ ابرو، 131). وی به‌سبب استحکام این قلعه، گنجینه‌های بسیاری را که از پیروزیهای خود در بغداد و شام گرد آورده بود، به آن منتقل کرد و خزانه‌دارانی را برای محافظت از آنها برگماشت (رشیدالدین، تاریخ...، 182؛ ابوالفدا، 42-43). در دوران سلطنت ایلخانان، این قلعه یکی از خزانه‌های سلطنتی آنان به‌شمار می‌آمد (نک‍ : رشیدالدین، جامع التواریخ، 1126، 1349). هولاکو و یکی از شاهزادگان مغول در این قلعه به خاک سپرده شدند (همان، 1118؛ نک‍ : حمدالله، 241) و از این رو، آن را گورقلعه نیز می‌نامیدند (لسترینج، 161). جزیرۀ شاهی در زمان محمد شاه قاجار در زمرۀ زندانهای دولتی به‌شمار می‌آمد و مکان حبس گناهکاران و مجرمان بود (برزگر، 32-33). 
سرای‌ده، آق(آغ) گنبد، قپچاق، گمیچی، بوراچالو، تیمورلو و بهرام‌آباد 7 سکونتگاه روستایی جزیره‌اند. سرای‌ده مهم‌ترین و پرجمعیت‌ترین روستای جزیرۀ اسلامی، و مرکز دهستان به‌شمار می‌آید ( نشریه؛ نک‍ : دنبالۀ مقاله). این روستا سکونتگاه مرکزی، و تأمین‌کنندۀ نیازهای خدماتی ساکنان جزیره است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای، همان‌جاها). روستاهای آق گنبد، بوراچالو و گمیچی موقعیت و کارکرد بندری، و نقش ویژه‌ای در بازرگانی و اقتصاد دریاچۀ ارومیه دارند. این 3 بندر در مسیر راه دریایی شرفخانـه ـ گلمخانـه قـرار دارند و بدیـن منظور، دارای اسکلـۀ تخلیۀ بار و مسافرند ( فرهنگ جغرافیایی شهرستانهای ... ارومیه، 142-143؛ زنده‌دل، 58، 73). نخستین کوششها برای ایجاد خطوط کشتی‌رانی در دریاچۀ ارومیه و ساخت اسکله در این روستاها را ملک قاسم میرزا (از فرزندان فتحعلی شاه) انجام داد (ملک قاسمی، 141-142). 
جمعیت جزیرۀ اسلامی در فاصلۀ زمانی سرشماریهای 1375 تا 1385ش کاهش یافته است. در سرشماری عمومی 1375ش، سرای‌ده با 253‘1 تن (283 خانوار)، پرجمعیت‌ترین، و بهرام‌آباد با 65 تن (12 خانوار)، کم‌جمعیت‌ترین روستاهای جزیره بودند. در این سرشماری، جمعیت کل جزیره 815‘4 تن (105‘1 خانوار) بود. اما در سرشماری عمومی 1385ش، جمعیت جزیرۀ اسلامی به 574‘ 3 تن (047‘1 خانوار) کاهش یافت (قس: درگاه...؛ سرشماری...، 18). زراعت، باغداری، دامداری ( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای، همان‌جاها) و اشتغال در کشتیهای دریاچۀ ارومیه (خاماچی، 195) از مهم‌ترین فعالیتهای اقتصادی ساکنان جزیرۀ اسلامی است. گلیم‌بافی، سبدبافی و قالی‌بافی نیز در این جزیره رواج داشته است. ساکنان روستاهای جزیرۀ اسلامی مسلمان و شیعی‌مذهب‌اند و به زبان ترکی سخن می‌گویند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای، همان‌جاها). 
بندر آق گنبد نقطۀ آغاز بزرگ‌راه شهید کلانتری است که برای کاهش فاصلۀ میان آذربایجان شرقی و غربی در حال ساخت است ( فرهنگ جغرافیایی شهرستانهای... ارومیه، 142-143، 412). جزیرۀ اسلامی از جاذبه‌های طبیعی و گردشگاههای مهم استان آذربایجان شرقی به‌شمار می‌آید (همان، 144). قلعۀ شاهی، که امروزه قلعۀ آق گنبد نیز خوانده می‌شود، مهم‌ترین اثر تاریخی این جزیره است (کارنگ، 540-542). 

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل، ج 6؛ ابوالفدا، اسماعیل، تقویم البلدان، به‌کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م؛ ابوعلی مسکویه، احمد، تجارب الامم، به‌کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، 1376ش/ 1997م، ج 4؛ برزگر، حسین، دریاچۀ رضائیه (چِیئی‌چَست)، ارومیه، 1349ش؛ جعفری، عباس، گیتاشناسی ایران (کوهها و کوه‌نامۀ ایران)، تهران، 1368ش، ج 1؛ جغرافیای استان آذربایجان شرقی، دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتابهای درسی وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1385ش؛ حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، جغرافیای حافظ ابرو، به‌کوشش صادق سجادی، تهران، 1375ش، ج 1؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب؛ خاماچی، بهروز، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی، تهران، 1370ش؛ درگاه ملی آمار؛ رشیدالدین فضل‌الله، تاریخ مبارک غازانی (داستان غازان‌خان)، به‌کوشش کارل یان، هارفِرد (انگلستان)، 1358ق/ 1940م؛ همو، جامع التواریخ، ج 2؛ زنده‌دل، حسن و دیگران، استان آذربایجان شرقی، مجموعۀ راهنمای جامع ایران‌گردی (شم‍ 1)، تهران، 1376ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن ـ 1375ش: شناسنامۀ آبادیهای کشور: استان آذربایجان شرقی: شهرستان تبریز، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ طبری، تاریخ، ج 9؛ علایی طالقانی، محمود، ژئومورفولوژی ایران، تهران، 1382ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (ارومیه)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1375ش، ج 13؛ فرهنگ جغرافیایی شهرستانهای کشور (شهرستان ارومیه)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش؛ فرهنگ جغرافیایی شهرستانهای کشور (شهرستان تبریز)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1380ش؛ کارنگ، عبدالعلی، آثار باستانی آذربایجان، تهران، 1374ش، ج 1؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1310-1311ش، ج 1؛ گل‌افشانی، رضا، بررسی ویژگیهای ژئوشیمیایی و پترولوژیکی سنگهای پتاسیک شبه‌جزیرۀ اسلامی ... (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد)، دانشکدۀ علوم دانشگاه تهران، 1374ش؛ ملک‌قاسمی، منوچهر، نقد و بررسی بخشی از رویدادهای تاریخی ایران (از ابتدای سلطنت خاندان قاجار تا اواسط سلسلۀ پهلوی)، تهران، 1384ش، ج 1؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، نسخۀ دیجیتال، وزارت کشور، تهران، مهر 1388؛ هویدا، رحیم، «جزیرۀ شاها»، مجموعۀ سخنرانیهای چهارمین کنگرۀ جغرافی‌دانان ایران، دانشگاه فردوسی، مشهد، 1356ش؛ یاقوت، بلدان، ج 1؛ نیز:

Le Strange, LEC. 

احمد آرین‌نیا