اسکندری، محترم

اسکندری \ eskandari\ ، محتـرم (1274- 1303 ش/ 1895-1925م)، از پیش‌گامان دفاع از حقوق زنان در ایران. او بنیادگذار و رهبر جمعیت ترقی نسوان ــ نخستیـن انـجمـن زنـان در ایران ــ است که بعداً جمعیت نسوان وطن‌خواه نام گرفت. 

اسکندری در خانواده‌ای آزاداندیش از شاهزادگان قاجاری زاده شد که اعضای آن فعالیتهای سیاسی داشتند. پدرش، محمدعلی میرزا خان قاجار، معروف به شازده علی خان، در دارالفنون تدریس می‌کرد و به آموزش دخترش، ازجمله آموزش زبان فرانسوی و ادبیات فارسی، توجهی ویژه داشت. محترم بعداً با معلم خصوصی‌اش، میرزا علی‌محمد خان محققی، ازدواج کرد. او غالباً همراه پدرش به انجمن آدمیت می‌رفت که در آستانۀ انقلاب مشروطیت، به‌صورت سرّی فعالیت داشت. گویا محترم در بحث با اعضای انجمن آدمیت، ازجمله میرزا طاهر تنکابنی، شرکت می‌کرد (بامداد، 65). 
اسکندری که مدیریت مدرسۀ دولتی شمارۀ 35 (دخترانه) را برعهده داشت، به‌سبب دل‌سردی از نتایج انقلاب مشروطیت برای زنان، جمعیت ترقی نسوان را در 1301ش، بنیاد نهاد. این جمعیت تشکیلاتی بود با برنامه‌ای روشن که مبارزاتی جدی را برای پیشبرد حقوق زنان آغاز، و رهبری کرد. جمعیت ترقی نسوان دارای نشریه‌ای رسمی به نام نسوان وطن‌خواه بود؛ همچنین گردهماییها و مناظره‌هایی را سازمان می‌داد و کلاسهای اکابر را برای زنان برگزار می‌کرد (قویمی، 117؛ یغمایی، 181). جمعیتْ جسورانه نمایش آدم و حوا را به روی صحنه برد که قرار بود درآمد حاصل از آن به کلاسهای اکابر زنان اختصاص یابد، اما عوام مانع از ادامۀ اجرای این نمایش شدند. یکی از مهم‌ترین فعالیتهای این جمعیت تشویق ایرانیان به مصرف کالاهای داخلی به‌جای کالاهای وارداتی بود؛ به این ترتیب، قهوه‌خانه‌ها را به استفاده از کشمش به‌جای قند، که از کالاهای وارداتی بود، تشویق کردند و وزارت معارف را به صدور بخشنامه‌ای واداشتند که بر ضرورت پوشیدن لباسهای تهیه‌شده از پارچۀ تولید داخل در مدرسه‌ها تأکید ورزد. 
 
اسکندری همچنین در جمع‌آوری جزوه‌ای به نام مکر زنان ــ که وی آن را توهین به زنان می‌دانست ــ و سوزاندن آن در میدان توپخانۀ تهران، نقش مهمی ایفا کرد (بامداد، 64؛ مصاحبه...، بش‍‌ ). او در 29سالگی، در پی عمل جراحی برای بهبود آسیبی که در کودکی به پشتش وارد شده، و سبب خمیدگی ستون مهره‌هایش شده بود، درگذشت (بامداد، 46؛ قویمی، 118). جمعیتی که او برای پیشرفت زنان ایرانی بنیاد نهاده بود، به ریاست جانشینش، مستوره افشار، دست‌کم تا 1312ش به فعالیت خود ادامه داد. این جمعیتْ کنگرۀ زنـان شرقـی را ــ کـه نمـایندگانی از کشورهای عـربـی، تـرکیـه و استرالیـا در آن حضور داشتند ــ در 1311ش برگزار کرد که بر افکار عمومی تأثیر گذاشت (بامداد، 77؛ مصاحبه، بش‍‌ ). با تأسیس کانون بانوان در 1314ش، بسیاری از اعضای جمعیت نسوان وطن‌خواه، که هنوز مشتاق فعالیتهای اجتماعی بودند، به آن پیوستند. 

مآخذ

بامداد، بدرالملوک، زن ایرانی از انقلاب مشروطیت تا انقلاب سفید، تهران، 1347ش؛ قویمی (خشایار وزیری)، فخری، کارنامۀ زنان مشهور ایران، تهران، 1352ش؛ یغمایی، اقبال، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، 1375ش؛ نیز: مصاحبه با برادرزاده‌های محترم اسکندری (دختران عباس اسکندری)؛ نیز: 

Bamdad, B., From Darkness into Light : Women's Emancipation in Iran, tr. F. R. Bagley, Hicksville (NY), 1977. 
مهرانگیز دولتشاهی (EIr.)