الاسفار الاربعة

اَلاَسفارُ الاَربَعة \ al-asfār-ol-arbaˀa(e)\ ، عنوان اثر فلسفی بزرگ و معروف صدرالدین شیرازی، ملقب به ملاصدرا و صدر‌المتألهین (ح 979-1050ق/ ح 1571-1640م). مؤلف نام کامل کتاب را الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة ‌الاربعة‌ نهاده است. این کتاب از حیث جامعیت و دامنۀ تأثیر بر حوزۀ حکمت اسلامی در سده‌های اخیر، به‌ویژه بر جریانی که می‌توان از آن به «حکمت شیعی» تعبیر کرد (نک‍ : کربن، 58)، مقامی یگانه دارد، چنان‌که بسیاری از آثار حکمای نسلهای بعد با اقتباس یا الهام گرفتن از این اثر پدید آمده‌اند. 
این کتاب در 4 سَفَر تنظیم شده است: 1. در امور عامه (وجود و مظاهر آن)؛ 2. در حکمت طبیعی (جواهر و اعراض)؛ 3. در الٰهیات به معنی اخص؛ 4. در نفس و مبدأ و معاد آن. آنچه دراین‌باره جلب نظر می‌کند تفاوت فصل‌بندی اسفار با آثار جامع پیشین آن در فلسفۀ اسلامی است که عموماً پیش از امور عامه و الٰهیات خاص به دو مبحث منطق و طبیعیات پرداخته‌اند و به اقتضای طبقه‌بندی ارسطویی علوم، بخشی را نیز به ریاضیات (حکمت وسطى) اختصاص داده‌اند. در اسفار دو مبحث «اصالت وجود» و «حرکت جوهری»، نوآوریهای مؤلف را به‌خوبی باز نموده است. 
بر اسفار حواشی متعددی نوشته‌اند. حاشیۀ ملا علی نوری (د 1246ق) را ظاهراً باید کهن‌‌تر از همه دانست. مفصل‌ترین و معروف‌ترین حاشیه از ملا هادی سبزواری (د 1289ق) است که به‌جز بخش جواهر و اعراض، به همۀ کتاب پرداخته است. حاشیۀ آقاعلی مدرس زنوزی نیز از حواشی عالمانه و سودمند بر این کتاب است. از دیگر حاشیه‌نگاران بر اسفار، ملا اسماعیل اصفهانی درب کوشکی (د 1277ق)، محمد بن معصوم‌علی هیدجی (د 1349ق) و علامه طباطبایی را می‌توان نام برد (نک‍ : آقابزرگ، 19-20؛ آشتیانی، 54-56).

مآخذ

آشتیانی، جلال‌الدین، مقدمه بر المسائل القدسیة صدرالدین شیرازی، به‌کوشش همو، مشهد، 1352ش/ 1973م؛ آقابزرگ، الذریعة، ج 6؛ نیز: 

Corbin, H., Histoire de la philosophie islamique, Paris, 1964. 
محمدجواد انواری (دبا)