اسعدی

اسعدی \ asˀadi\ ، عباسعلی (1267- پس از 1325ش/ 1888- پس از 1946م)، نمایشنامه‌نویس دورۀ مشروطه و بازیگر تئاتر در دورۀ پهلوی اوّل. 
وی در تبریز زاده شد و تحصیلاتش را در مدرسۀ لقمان آغاز کرد. پدرش عهده‌دار مسئولیت «منشیگری و سررشته‌داری قشون» در تبریز بود و پس از مدتی از سوی مظفر‌الدین شاه به تهران فراخوانده شد. اسعدی همراه خانوادۀ خود به این شهر مهاجرت کرد و تحصیلاتش را در مدرسۀ رشدیه ادامه داد. پس از 3 سال، بار دیگر همراه خانوادۀ خود به تبریز بازگشت؛ اما اقامت این خانواده در این شهر چندان نپایید و آنها دوباره روانۀ تهران شدند. این بار اسعدی تحصیلات خود را در مدرسۀ آلیانس پی گرفت (به نقل از زندگی‌نامۀ خودنوشت اسعدی، نک‍ : رنجبر، 105). زندگی اسعدی نشان می‌دهد که آشنایی با آثار نمایشی غربی و شرکت در اجرای آنها، سنگِ بنای فکر هنری و ادبی او بوده است. 
با آغاز انقلاب مشروطیت، اسعدی همراه خانواده‌اش، به تبریز بازگشت. در آنجا پس از یادگیری زبانهای فرانسوی و روسی، با مشارکت یکی از دوستانش، به تأسیس مدرسه‌ای به نام «ایرانی» همت گماشت و خود به تدریس در همان‌جا پرداخت. این کار با حوادث مشروطیت در تبریز هم‌زمان شد؛ بنابراین، او فعالیت آموزشی خود را پس از 8 ماه رها ساخت و به حزب دمکرات پیوست (همان‌جا). نخستین تجربۀ نمایشنامه‌نویسی اسعدی، یعنی تصنیف نمایشنامۀ انجمن محسنیه، در همین دوره، در 1326ق/ 1908م، و در تهران اتفاق افتاد (اسعدی، 38). به نظر می‌رسد تصنیف این اثر، که نگاهی انتقادی به حوادث پس از مشروطیت داشت، حاصل ارتباط او با حزب دمکرات باشد. 
در 1300ش/ 1921م، میرزا جلیل محمدقلی‌زاده، مدیر روزنامۀ ملا نصرالدین و از چهره‌های نمایش منطقۀ قفقاز، همراه خانواده‌اش وارد آذربایجان شد (نک‍ : سرداری‌نیا، 149) و در سر راهش به تبریز، با اسعدی که در اَهَر اقامت داشت، آشنا و همنشین شد (رنجبر، همان‌جا). این دو، همراه یکدیگر روانۀ تبریز شدند. میرزا جلیل در این شهر، نمایشنامۀ مرده‌ها را با مشارکت اسعدی و خانوادۀ خود روی صحنه برد (نک‍ : سرداری‌نیا، همان‌جا؛ رنجبر، 106). این نخستین تجربۀ نمایشی اسعدی در تبریز، و طلیعۀ فعالیتهای هنری او بود که بیش از دو دهه در این شهر ادامه یافت. دو سال بعد، یعنی در 1302ش، با تشکیل گروه نمایشی «آرین»، توسط بیوک‌خان نخجوانی (نک‍ : امید، 126)، اسعدی به این گروه پیوست و در مدتی نزدیک به 20 سال، دست‌کم 27 نمایش را به‌عنوان مدیر و یا بازیگر با این گروه اجرا کرد (رنجبر، 120، 147، جم‍ (. ناگفته نماند که وی در دورۀ فعالیتهای هنری خود، تنها به همکاری با گروه آرین بسنده نکرد، بلکه گاه به طور مستقل یا همراه با دیگر گروههای نمایشی تبریز، مانند «فردوسی»، «آذربایجان»، «ایران»، «آیینۀ عبرت» و «هیئت هنر‌پیشگان درام و اُپِرِت تبریز (آکتورال تبریز)»، نمایشهایی را روی صحنه اجرا کرد (همو، 92، 301، جم‍‌ ). 
گروه آرین، هر سال برای بزرگداشت فعالیتهای هنری اسعدی، یکی از نمایشهای خود را به افتخار او به صحنه می‌آورد. معمولاً معاریف تبریز به احترام اسعدی، خود را ملزم به حضور در تالار شیر و خورشید و تماشای این نمایشها می‌دانستند. دست‌کم 5 گزارش از این گونه نمایشها در سالهای 1309، 1310، 1312، 1314، 1315 و 1316ش، در دست است (همو، 147، 159، جم‍‌ ). 
آخرین گزارش از حضور اسعدی در تئاتر تبریز، مربوط به 1323ش، و اجرای یکی از آثار خودش به نام آی جان، آی جان است (همو، 458). پس از ظهور فرقۀ دمکرات در آذربایجان و حضور سیّد جعفر پیشه‌وری در تبریز در 1324ش (نک‍ : حسنلی، 89-98)، گزارشی از فعالیتهای اسعدی دیده نشده است. به نظر می‌رسد که او به این گروه پیوسته باشد و احتمالاً در فعالیتهای نمایشی آن هم شرکت جسته، و پس از منکوب شدن فرقه، همراه اعضای آن، به شوروی پناه برده باشد (رنجبر، 107). 

آثار

از اسعدی، 4 نمایشنامه با عنوانهای آی‌جان، آی‌جان، جهیزیه، میرزاباجی مکتبی و انجمن محسنیه باقی مانده است. از میان این آثار، 3 نمایشنامۀ نخست روی صحنه اجرا شده‌اند، ولی به نظر می‌رسد که آنها هیچ‌گاه به چاپ نرسیده باشند. از نام این 3 نمایشنامه، و نیز از مشارکت دختران اسعدی در اجرای برخی از آنها، و همچنین اختصاص تماشای آنها به بانوان شهر تبریز (نک‍ : همو، 92، 107، 173، 458)، برمی‌آید که موضوع این آثار مربوط به زنان باشد. 
نمایشنامۀ چهارم، یعنی انجمن محسنیه، از مهم‌ترین آثار نمایشی اسعدی، و یکی از نمایشنامه‌های مطرح در دورۀ مشروطه است. این اثر در 1326ق/ 1908م در تهران تصنیف شد و در 1328ق در تبریز به چاپ رسید (اسعدی، 1، 38؛ نک‍ : رنجبر، 643-670). با وجود چاپ این اثر، هیچ گزارشی از اجرای آن در دست نیست؛ بنابراین، به نظر می‌رسد به سبب لحن تند انتقادی اثر، اسعدی هیچ‌گاه نتوانست یا نخواست آن را روی صحنه اجرا کند. اسعدی در آغاز این نمایشنامه (ص 1)، تصریح کرده است که آن را برای نشان دادن «وضع حال بعضی از متقلبین که بنام مشروطیت اسباب تخریب این اساس مقدس و جلب منافع شخصیه و پیشرفت اغراض نفسانی خود را فراهم می‌آرند»، تصنیف کرده است. موضوع نمایشنامه (با توجه به این که تنها دو سال پس از امضای فرمان مشروطیت تصنیف شده است)، نشان از فضای سیاسی ایران در آن دوره دارد و انحرافات پس از مشروطه را نشان می‌دهد که به شکلهای گوناگون، از جمله تشکیل انجمنهای به‌ظاهر مشروطه‌خواه جلوه می‌نمود. 

مآخذ

اسعدی، عباسعلی (ض: ع. ا.)، انجمن محسنیه، تبریز، 1328ق؛ امید، حسین، تاریخ فرهنگ آذربایجان، تبریز، 1334ش، ج 2؛ حسنلی، جمیل، فراز و فرود فرقۀ دموکرات آذربایجان به روایت اسناد محرمانۀ آرشیوهای اتحاد جماهیر شوروی، ترجمۀ منصور همامی، تهران، 1383ش؛ رنجبر فخری، محمود، نمایش در تبریز از انقلاب مشروطه تا نهضت ملی نفت، تهران، 1383ش؛ سرداری‌نیا، صمد، ملا نصر‌الدین در تبریز، تبریز، 1371ش.

علی میر‌انصاری