استفانوس، قدیس

اِستِفانوس \ [e]stefānus\ ، قِدّیس (د ح 36م)، نخستین شهید مسیحی. او عیسیٰ مسیح را احیاکنندۀ شریعت حقیقی موسیٰ می‌دانست. فعالیتهای استفانوس و شهادت او در کتاب اعمال رسولان (بابهای 6 تا 8) بیان شده است. 
استفانوس نخستین کس از هفت تنی بود که در صدر مسیحیت در جایگاه شمّاس برگزیده شدند؛ رسولان منصب شماسی را برای نظارت بر پخش صدقات پدید آوردند و این هفت تن نخستین شماسان کلیسا بودند. برگزیدن استفانوس به‌سبب ایمان مسیحی نیرومند و شاخصش بود. او در اصل، یک یهودی از گروه یهودیانی بود که به یونانی سخن می‌گفتند و لوقا آنان را «یونانی‌مآبان» خواند. اما استفانوس به ایمان مسیحی گرایش یافت و هدایت مسیحیان یونانی‌مآب را در دست گرفت. به‌سبب کوششهایش در گسترش گرایش مسیحی، دشمنی یهودیان یونانی‌مآب متوجه وی شد و او را متهم کردند که بر ضد قوانین و رسوم یهودی تبلیغ می‌کند. در حقیقت، استفانوس عیسیٰ مسیح را اصلاحگری معنوی برای دین یهودی می‌دانست که فرستاده شده، تا عبادت در معبد اورشلیم را، که به باور او به تباهی کشیده شده بود، پاک سازد. 
سرانجام، استفانوس را به اتهام کفرگویی به سَنهِـدرین (شورای عالی یهود و بالاترین دادگاه دینی در اورشلیم) فرا خواندند، و او به پاسخ‌گویی برخاست. پاسخ استفانوس از لحاظ محتوایی، ویژگی یهودی داشت ولی از نظر صوری، از شیوه‌های خطابی یونانی‌مآبانه پیروی می‌کرد. بسیاری از پژوهندگان، گروه استفانوس را در پیوند با سامِریان می‌دانند (سامریان یهودیانی متعصب و مخالف چیرگی روم بودند و با معبد اورشلیم و آیینهای معبدی نیز مخالفت می‌کردند). از این رو، آنچه از سخنان استفانوس دربارۀ معبد و شریعت به ما رسیده است، برای شنوندگان سامری ناخوشایند نبود، هرچند او احتمالاً آنها را براساس باورهای شخصی خود می‌گفت. 
استفانوس با معبد اورشلیم و آیین قربانی در آن سخت مخالف بود. او به شریعت موسى احترام بسیار می‌گذاشت، ولی آیینهای مربوط به معبد را بخش نامشروع آن می‌دانست. در تفاسیر آن زمان، نگرشی مؤثر از رویکرد استفانوس سرچشمه گرفته بود: موسى «هم حاکم و هم نجات‌دهنده» بود (اعمال رسولان، 7: 35)؛ او معجزات و آیات و شریعت راستین را آورد و وعده داد که خدا پیامبر دیگری (عیسى مسیح) را مبعوث خواهد کرد، همچنان‌که موسى را مبعوث کرد (37:7). به‌نظر می‌رسد که استفانوس هارون را در برابر موسى قرار می‌داد، معبد را در برابر خیمه، و سلیمان را، که سازندۀ معبد بود، در برابر داوود که از این کار منصرف شد. در نظر استفانوس، بنای معبد تا اندازه‌ای جنبۀ بت‌پرستانه داشت و با گوسالۀ زرین هارون قابل مقایسه بود: «حضرت اعلى در خانه‌های ساختۀ دستها ساکن نمی‌شود» (48:7). 
 احساسات استفانوس دربارۀ معبد ظاهراً به‌مراتب منفی‌تر از نظر عامۀ مسیحیان نخستین بود، زیرا آنـان ــ از جمله پـولُس ــ پیاپی به معبد می‌رفتند و آیینهای مربوط به قربانی در معبد برایشان معنای خاص داشت. در گفته‌های استفانوس اثری از اینکه برای مرگ مسیح اهمیت اعتقادی ویژه‌ای قائل باشد، دیده نمی‌شود. برخی نیز بر آن‌اند که شاید او نخستین کسی بوده، که به بازگشت مسیح اشاره کرده است. همچنین، از خطابۀ استفانوس در کتاب اعمال رسولان چنین برمی‌آید که او در اعلام جهانی بودن اعتقاد جدید، بر پولس تقدم داشته است. 

استفانوس که در پایان کار، با دیدن مسیح در مکاشفه (رؤیت) جسارت یافته بود، دشمنان را بخشید و به استقبال مرگ رفت. او در پایان دفاعیه‌اش، با شور و شعف چنین گفت: «آسمان را گشاده، و پسر انسان را به دست راست خدا ایستاده می‌بینم» (اعمال رسولان، 56:7). کفرگویی و مخالفت او با شرع یهود و معبد اورشلیم، در سنهدرین محرز اعلام، و او به اعدام به‌شیوۀ سنگسار محکوم شد؛ پولس هم که هنوز مسیحی نشده بود، در محکومیت او نقش داشت و آن را تأیید کرد. جمعیت او را به بیرون از شهر کشاندند و سنگسار کردند تا کشته شد. 
استفانوس از شخصیتهای برجستۀ جنبش مسیحی پیش از پولس بود که ویژگیهای یهودی داشت و خطوط اصلی آن به‌سادگی مشخص نمی‌شود، زیرا لایه‌های تغییری شگرف آن را پوشانده است. میراث محسوس استفانوس در کلیسای صدر مسیحیت، به‌سبب غلبۀ بعدیِ نگرش پولُسی، اندک است. درحالی‌که در نظر پولس، مسیح ما را از «لعنت شریعت» رهانید (غلاطیان، 13:3)، از دید استفانوس، رهایی موکول به تولد دوبارۀ سنت موسى در چهرۀ خالص آن است. به هر روی، شهادت استفانوس تأثیری عمیق بر پولس نهاد و به یهودیان مسیحی انگیزه‌ای نیرومند داد تا به ترویج اعتقاد جدید خود بپردازند. 

مآخذ

CE, 5th edition (under «Stephen, Saint»); EA, 2006 (under «Stephen»); EB, 1986 (under «Stephen, Saint», «Christianity»); Encyclopedia International, Grolier Inc., New York etc., 1974 (under «Stephen, St.»); ME, 2005 (under «Stephen, Saint»); The New Bible Dictionary, ed. J. D. Douglas, Grand Rapids (MI), 1970 (under «Stephen»). 
بخش ادیان، اساطیر و عرفان