استپانوس، کلیسای

اِستِپانوس، کلیسایِ \ kelisā-ye [e]stepānus\ ، یکی از مشهورترین کلیساهای ارمنیان. دِیر و کلیسای استپانوس در غرب شهر جلفا، نزدیک روستای دره شام در شهرستان ماکو در استان آذربایجان غربی قرار دارد (نک‍ ‍: مشکوٰتی، 14) و به نام استفانوس قدیس(ه‍ م؛ در ارمنی: استپانوس) نام‌گذاری شده است.

تاریخ دقیق بنای دیر استپانوس مشخص نیست. کهن‌ترین سندی که از وجود آن آگاهی می‌دهد، متعلق به 28ق/ 649م است («مجتمع...»، 6). در 976م اسقف اعظم بابگِن خلیفۀ دیر شد و کلیسایی در محوطۀ دیر بنا کرد. بی‌گمان، کلیسای جدید جایگزین کلیسای پیشین شده بود. نخستین تعمیرات کلیسا در 999م صورت گرفت. در 1381م کتاب خطی‌ای به اسم نارَک از دیر استپانوس به‌عنوان بنیاد مذهبی مهم و مشهوری نام می‌برد (همان‌جا). در 1643م تعمیرات دیگری آغاز شد و در 1655م به پایان رسید. بار سوم در 1682 تا 1691م کلیسا مرمت و بازسازی شد (همان‌جا؛ هویان، 18؛ هاکوپیان، 46). چهارمین بازسازی به‌فرمان عباس‌میرزا، نایب‌السلطنه، در 1826م اجرا شد. تا 1947م در اطراف دیر و کلیسا گروهی از ارمنیان اقامت داشتند، ولی در 1947 و 1948م منطقه به‌کلی خالی از سکنه شد («مجتمع»، 7).

ویژگیهای معماری

صحن داخلی کلیسا طرح صلیب‌مانند دارد، طولش 90/ 13متر، و عرض آن 80/ 12متر است. محراب کلیسا از سطح کلیسا10/ 1متر مرتفع‌تر است و با 5 ردیف پله که در دو سوی آن تعبیه شده است، به صحن راه می‌یابد. در وسط محراب 4 ستون سنگی سیا‌ه‌رنگ استوار کرده‌اند. هر دو ستون به‌وسیلۀ یک قوس جناغی به یکدیگر متصل شده‌اند و بر فراز آنها گنبد هشت وجهی قرار گرفته است. در دو سوی بخش بالایی محراب، دو فرشته، و در سمت چپ محراب در حفره‌هایی سر فرشتگانی حجاری شده را قرار داده‌اند.
در وسط شبستان کلیسا 4 ستون، از سنگ سیاه پاک‌تراش، دو به دو مقابل یکدیگر قرار گرفته‌اند. هر دو ستون با قوسی نعل اسبی به ستون پهلویی متصل شده است. در وسط دو تویزۀ جناغی قوسها یک فیل‌پوش ساخته‌اند. میان قوسها و تویزه‌ها و فیل‌پوشها را با سنگ و ملاط پوشانده‌اند. سقف میان ستونها گهواره‌ای است. ساق‌گنبد دارای 8 پنجره و 8 طاقچه است. دیوارهای میان طاقچه‌ها و پنجره‌ها با نیم‌ستونهایی تزیین شده است. سراسر لبۀ ساق گنبد، لوزیهایی ترسیم شده، که با طرحهای اسلیمی و هندسی تزیین یافته‌اند.
همگی دیوارهای نمای خارجی کلیسای استپانوس دارای تزیینات فراوانی است که آنها را بر روی سنگهای صورتی‌رنگ حجاری کرده‌اند. کلافی پهن و زنجیرمانند، متشکل از مربعها و شش‌ضلعیهای منظم و برجسته، سراسر دیوارهای کلیسا را دربرگرفته است. 
در بخش بالایی همۀ اضلاع شانزده‌گانۀ ساق گنبد و زیر قوسهای جناغی، در قابهای سنگی چهارگوش، تصویر حضرت مریم، متى، لوقا، مرقس، یوحنا و دیگر قدیسان و روحانیان را حجاری کرده‌اند. بر روی طوق بالایی ساق گنبد، گنبد چترمانند 
 عظیم 16 بر و 32 پهلو ساخته شده است (هویان، همان‌جا؛ پژوهشها...).
میان دیوار شمالی کلیسای استپانوس و ضلع شمالی باروی دیر، کلیسای یک‌طبقه‌ای بنا شده است که ارمنیان به آن کلیسای بوغوس و پطرُس می‌گویند (هاکوپیان، 48) و برخی آن را اجاق دانیال نامیده‌اند. برج ناقوس کلیسای استپانوس با همان سبک و شیوۀ معماری و تزیینات کلیسای استپانوس ساخته شده است. برج ناقوس دارای 3 طبقه، و ارتفاع آن 60/ 12 متر است (پژوهشها).
دیر استپانوس مانند دیگر دیرهای ارمنیان محل اجتماع طلاب، خطاطان، نقاشان و تذهیب‌کاران، نویسندگان و فلاسفه، مورخان و دانشمندان بود و نیز کتابخانه، اتاقهایی برای اقامت ساکنان دیر، آشپزخانه و سفره‌خانه داشت (هویان، همان‌جا).

مآخذ

«مجتمع مذهبی استپانوس قدیس»، آلیک، 30 تیر 1369، س 60، شم‍ 268‘15؛ مشکوٰتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1349ش؛ هاکوپیان، امیل، «کلیسای استپانوس مقدس»، هور، 1351ش، س 1، شم‍ 11؛ هویان، آندرانیک، «کلیسای استپانوس مقدس»، ایران زمین، 1372ش، س 2، شم‍ 4-5؛ نیز: پژوهشهای میدانی مؤلف.

آندرانیک هویان