آسام

آسام، از ایالات جمهوری هند، واقع در منتهای شمال شرقی آن کشور، میان بِرمه و بنگلادش، در دامنه‎های هیمالیای شرقی. وسعت آن در حدود 890‘78 کمـ، و جمعیت آن طبق برآورد 1977م (1397ق) نزدیک به 000‘200‘18 نفر است (بریتانیکا، 2 / 207؛ راج، 7-11). این ایالت از شمال به بهوتان و آرونچال پرادش، از شرق به آرونچال پرادش و ناگه‎لند و مانیپور، از جنوب به میزورام و مگه‎لایا، از غرب به بنگال غربی، تری‎پورا و بنگلادش محدود می‎شود. پایتخت آن در 1972م (1392ق) از شیلونگ  به دسپور  در حومۀ گاوهاتی  منتقل شد. مهم‌ترین و بیشترین بخش این ایالت درۀ رود برهمه‎پوترا، و دارای آب و هوایی گرم و بارانهای موسمی فراوان است. این سرزمین از زمانهای بسیار دور محل زندگی اقوام مختلف بوده است و به سبب وضع جغرافیایی آن همواره از شمال (چین و برمه و تبت) و از جنوب اقوامی بدانجا مهاجرت کرده و طبعاً موجب تنوع قومی و فرهنگی آن شده‎اند. از این روی از آغاز دوران استقلال هند تا 1972م (1392ق) چندین‎بار سازمان دولتی و قضایی آن تغییر کرده، و پس از جدا شدن 4 ایالت مانیپور، مگه‎لایا، ناگه‎پرادش و تری‎پورا، و 2 بخش آرونچال پرادش و میزورام از گسترۀ اولیه، وسعت کنونی آن کاهش بسیار یافته است. قبل از این تجزیه در 1971م (1391ق)، آسام بزرگ 7 / 7٪ کل مساحت و 6 / 3٪ کل جمعیت هند را شامل می‎گردید (راج، 42-43؛ دایرةالمعارف بزرگ شوروی). 

سابقۀ تاریخی

در دوره‎های باستانی و تا سدۀ 7ق / 13م این سرزمین، که درۀ رودِ برهمه‎پوترا را شامل می‎شد، به نام «کامه‎روپه» خوانده می‎شد و مرکز آن پراگ‎جیوتیشه‎پوره (گاوهاتی کنونی) بود. در کتب قدیم اساطیری و تاریخی هندوان، چون مهابهارته و پورانه‎ها و هرشه‎چریته و در سفرنامه‎های سیاحان چینی به این ناحیه اشاره شده و از اوضاع تاریخی و جغرافیایی آن سخن رفته است (سالتور، III / 1165-1166, II / 665-666؛ لال، 87). در نوشته‎های مسلمانان پیش از قرن 7 و 8 ق / 13 و 14م (چون آثار ابوریحان بیرونی، طبقات ناصریِ منهاج سراج، سفرنامۀ ابن بطوطه و کتب جغرافیایی) نیز نام این ناحیه به صورتهای قامرون، کامرو و کامرود دیده می‎شود. از قرن 4م به بعد اسامی شاهانِ کامه‎روپه (براگ جیوتیشه) در اسناد تاریخی مشاهده می‎شود. اینان غالباً فرمانبردار سلاطین سلسلۀ گوپتا (سده‎های 4 تا 8 م) بوده‎اند، و 2 تن از آنان، مهابهوته‎ورمن (سدۀ 6 م) و بهاسکره ورمن (سدۀ اول ق / 7م) قدرت و استقلال بیشتری داشته‎اند. در سده‎های 9 و 10م (3 و 4ق) نیز این ناحیه غالباً تحت سلطۀ شاهان خاندان پاله بود، ولی گاهی نیز استقلال می‎یافت، و در کتیبه‎ای از اوایل سدۀ 9م (3ق) راجۀ این ناحیه به نام هرجرورمن، با القابی که خاص شاهان بزرگ و مستقل است، ذکر شده است («تاریخ و فرهنگ مردم هند»، III / 88-92, 139-141, IV / 50, 60, 61). از سدۀ 10 تا 13م (4 تا 7ق) در ناحیۀ کامروپ سلسله‎ای از شاهان محلی حکومت داشتند، که اگرچه در مواردی از سوی بنگال و گجرات مورد هجوم و تجاوز قرار می‎گرفتند، لیکن غالباً از قدرت و استقلال تمام برخوردار بودند. ناحیۀ سیلهت در جنوب (که امروز در بنگلادش قرار دارد) قلمرو سلسلۀ دیگری از سلاطین محلی آنجا بود، و قرن 13م (7ق) سرزمینهای شرقی را قبیلۀ کچهاری در دست داشتند. در اوایل این قرن یکی از قبایل برمه‎ای به نام آهومها که شاخه‎ای از قوم‎ شان بودند به بخشهای شرقی درۀ برهمه‎پوترا حمله‎ور شدند و در اواسط همین قرن بر سرزمینهایی که در تصرف قبیلۀ کچهاری بود، دست یافتند. نخستین فرمانروای این قوم سوکاپها و پسرش سوتئوپها قدرت خود را در بخش علیای درۀ برهمه‎پوترا و نواحی مجاور آن استقرار بخشیدند. اینان دین هندویی را که دین مردم آنجا بود، پذیرفتند و خود هندوانی متعصب شدند (هیستینگز، II / 139). دولتی که آهومها در این سرزمین تشکیل دادند تا 6 قرن دوام داشت و تمامی نواحی اطراف درۀ برهمه‌پوترا به نام این قوم به «آسام» معروف گردید (بریتانیکا، II / 208). سلطنت کامروپ در این زمان از جنوب با حکومت مسلمانان بنگال و از شرق با قدرت آهومها مواجه شده بود، و درگیریهایی که با آهومها روی می‎داد سرانجام در اوایل قرن 14م (8 ق) با ازدواج سوکهانگه‎پها، فرمانروای آهوم با دختر راجۀ کامتا (کامروپ) و انعقاد عهدنامه‎ای پایان پذیرفت («تاریخ و فرهنگ مردم هند»، V / 44-45)، ولی جنگ با مسلمانان، که بر بنگال حکومت یافته بودند، همچنان ادامه داشت. در اوایل قرن 7ق / 13م مسلمانان به فرماندهی محمد بختیار خلجی، که از سرداران قطب‎الدین آیبک (ه‍ م) بود، بنگال شمالی را به تصرف خود درآوردند و به‌تدریج با گسترش دامنۀ قدرت خود بر سایر نواحی بنگال به ناحیۀ کامروپ نیز که در آن روزگار در تصرف حکمرانان هند و مذهب بنگال (از سلسلۀ سنه) بود، دست‎اندازی می‎کردند. ولی حملات مسلمانان به این سرزمین در طی چند قرن بعد هیچگاه با موفقیت قطعی همراه نبود. محمد بختیار خلجی در بازگشت از لشکرکشی بدفرجام خود به تبت، در کامروپ (602 ق / 1206م) تمامی تجهیزات و گروه کثیری از سپاهیان خود را از دست داد (منهاج، 1 / 430-432؛ فرشته، 2 / 294). غیاث‎الدین عوض، سلطان لکهنوتی و بنگال در 624ق /  1227م به کامروپ لشکر کشید، ولی کاری از پیش نبرد (منهاج، 1‘438). چندی بعد در 655 ق / 1257م اختیارالدین یوزبک طغرل‎خان آن ناحیه را تصرف کرد و خود را سلطان لکهنوتی و کامروپ خواند، ولی سرانجام شکست خورد و اسیر شد و در اسارت درگذشت (منهاج، 2 / 32-33؛ «تاریخ و فرهنگ مردم هند»، V / 145). در دوران سلطنت رکن‎الدین کیکاووس و شمس‎الدین فیروزشاه، سلاطین بنگال (690-722ق / 1291-1322م) نفوذ حکومت مسلمانان در این ناحیه گسترش یافت و فیروزشاه از رود برهمه‎پوترا گذشت و ناحیۀ سیلهت را (که امروز جزء کشور بنگلادش است) از آسام به قلمرو خود ضمیمه کرد («تاریخ و فرهنگ مردم هند»، VI / 193, 389). پس از او شمس‎الدین الیاس شاه (743- 758ق / 1342-1357م) به آن سوی رود برهمه‎پوترا لشکر کشید و کامروپ را تصرف کرد. پسرش سلطان‎سکندر (758-795ق / 1357-1393م) در کامروپ سکه ضرب کرد. بر سکه‎ای از آن دوران نام محل ضرب «چوالستان عرف‎کامرو» دیده می‎شود (عبدالکریم، 28، حاشیه)، پیدا شدن چند سکۀ مورَخ 799 و 802 ق / 1397 و 1400م از روزگار سلطان غیاث‎الدین اعظم‎شاه (795-813 ق / 1393-1410م) در ناحیۀ گاوهاتی («تاریخ و فرهنگ مردم هند»، V / 389) نشان می‎دهد که نفوذ مسلمانان در این نواحی ادامه داشته است، ولی از بورانجیهای آهومهای آسام (که وقایع را به ترتیب تاریخی در آن ثبت می‎کردند) چنین برمی‎آید که راجۀ کامروپ که پایتخت آن از چندی پیش به کامتا منتقل شده بود، علی‎رغم اختلافات و منازعات خود با راجۀ آهوم، در برابر پیشروی سپاهیان اعظم‎شاه، از همسایۀ مقتدر شرقی خود یاری گرفت و حملات آنان را دفع کرد (همان، V / 203). 
در قرن 9ق / 15م حکومت کامروپ (کامتا) تحت فرمانروایی راجه نیلامبره قدرت و انسجام یافت و توانست رکن‎الدین باربَک‎شاه، سلطان بنگال (864-879 ق / 1460-1474م) را که به آنجا حمله کرده بود، شکست دهد (همان، V / 390)، ولی سرانجام علاءالدین حسین‎شاه (899، 925ق / 1494،1519م) نواحی کامروپ و کامتا را مسخر ساخت و حکام محلی را به اطاعت خود درآورد. سپس پسر خود را به حکومت آنجا گماشت و نگهداری متصرفات را به او سپرد و خود به بنگال بازگشت. اما اندکی بعد، با فرا رسیدن فصل بارانهای موسمی (بَرَسات) و قطع شدن راههای ارتباط، راجۀ کامتا و یاران و امیران او که در کوهستانها پنهان شده بودند از کمینگاه بیرون تاختند و با محاصرۀ نیروهای مهاجم، همه را قلع و قمع کردند (سلیم، 134). 
بنابر بورانجیهای آسامی، در زمان سلطنت نصرت‎شاه (925- 938ق / 1519-1532م) فرزند حسین‎شاه بنگالی، مسلمانان چند بار به سرزمینهای شرقی آسام که از دیرباز قلمرو شاهان آهوم بود لشکر کشیدند و از راه خشکی و دریا و با استفاده از توپ به آن ناحیه حمله بردند، ولی هربار با مقاومت شدید آهومها مواجه شدند و با تلفات سنگین مجبور به بازگشت شدند. این دوران مقارن بود با عصر سلطنت سوهونگ‎مونگ فرمانروای آهوم (902-945ق / 1497- 1538م) که نام هندویی سورگه ناراین بر خود نهاده بود. وی با ترویج و تعمیم مذهب هندویی به ایجاد وحدت و انسجام در قلمرو خود توفیق یافت و توانست حکام محلی را مطیع خود سازد. پس از او تا سالیان دراز سراسر آسام از هجوم و تعرض قدرتهای خارجی برکنار ماند «تاریخ و فرهنگ مردم هند»، VI / 392-396). در دوران سلطنت جهانگیر (1014-1037ق / 1605- 1628م) علاءالدین اسلام‎خان، حاکم بنگاله، کامروپ را در 1022ق / 1613م تصرف کرد، و از این زمان مقابلۀ سلاطین مغول با فرمانروایان آهوم آغاز گردید. در 1024ق / 1615م سپاه مغول به سرداری سیدابوبکر به مرزهای جنوبی و غربی آسام تاخت و چند شهر مرزی را متصرف شد، ولی سرانجام با مقاومت و دفاع شدید آهومها مواجه و ناچار به عقب‎نشینی گردید («تاریخ و فرهنگ مردم هند»، VII / 184). 
در زمان شاه‎جهان (1037- 1068ق /  1628- 1658م) آهومها در ناحیۀ کامروپ که جزء ولایت بنگال به‌شمار می‎رفت، دست به اغتشاش زدند و با تحریک و تقویت یکی از حکام محلی، ناحیۀ کامروپ را از دست مسلمانان بیرون آوردند. در 1048ق /  1639م اسلام‌خان، حاکم بنگال، بار دیگر به آن سو لشکر کشید و نیروهای آسامی را عقب راند و با راجۀ آسام پیمان دوستی و عدم تعرض بست (همان، VII / 202-203).
در اواخر عمر شاه‎جهان، و به سبب اغتشاشات و نابسامانیهایی که بر سر جانشینی او میان فرزندانش در گرفته بود، راجۀ آسام و راجۀ کوچ بیهار کامروپ را متصرف شدند. حاکم ناحیۀ گاوهاتی، که اوضاع را خطرناک دید، به جهانگیرنگر (= داکا، دهاکه) گریخت. بدین‎سان در 1068ق /  1658م سراسر نواحی غربی درۀ برهمه‎پوترا به تصرف آهومها درآمد و تمامی تجهیزات نظامی و دولتی دهلی در آن حدود به تاراج رفت (سلیم، 219).
اورنگ زیب پس از تحکیم وضع خود میرجمله را به حکومت بنگال منصوب کرد و به او فرمان داد تا سرزمینهایی را که در سالهای آخر عمر شاه‎جهان از دست رفته بود، بازپس ستاند. میرجمله پس از استقرار در بنگال و تهیۀ تجهیزات لازم، در 1071ق / 1661م نخست کوچ بیهار را مسخر ساخت و سپس از راه خشکی و دریا با ناوگان به آسام حمله‎ور شد. راجۀ آسام از برابر سپاه مغول گریخت و شهر گره‎گائون که پایتخت او بود به دست میرجمله افتاد، ولی دیری نگذشت که با فرا رسیدن فصل بارانهای موسمی، منطقه را آب گرفت و ارتباط سپاه میرجمله با ناوگان او قطع شد و راه رسیدن آزوقه و علوفه مسدود گردید. آهومها که منتظر این فرصت بودند با شبیخون‎زدنهای پی‎درپی و حملات ناگهانی از اطراف وضع را بر مسلمانان بسیار دشوار و خطرناک ساختند. از سوی دیگر شیوع بیماری در سپاه تلفات بسیار سنگین بدانان وارد آورد، با این‌همه میرجمله علی‎رغم این مشکلات پایداری کرد. سرانجام پس از گذشت فصل باران، راجۀ آسام پیشنهاد صلح کرد و با فرستادن دختر خود به حرم اورنگ‎زیب و قبول خراج سنگین معاهده‎ای با میرجمله منعقد ساخت. میرجمله پس از این پیروزی دشوار، در بازگشت به جهانگیر نگر (داکا) بیمار شد و در کشتی جان سپرد (سلیم، 222)، ولی کوششهای او بی‎نتیجه نماند، زیرا تا چند سال امپراتوری مغول در این ناحیه با مشکلی مواجه نشد. 
در 1077ق / 1666م چکره دهواج، راجۀ جدید آسام، به پایگاههای دولتی سلطنت دهلی حمله کرد، چند قلعه را متصرف شد، گاوهاتی را گرفت و فوجدار ناحیه را اسیر کرد. کوششهای عمال امپراتوری مغول در بازستاندن متصرفات آسام به جایی نرسید، و هرچند که در 1090ق /  1679م گاوهاتی را با تطمیع آهومها و پرداخت رشوه به چنگ آوردند، لیکن چندی بعد در 1092ق / 1681م راجۀ آسام آنان را از آنجا بیرون راند و حتى کامروپ را نیز متصرف شد («تاریخ و فرهنگ مردم هند»، VII / 226-229). 
پس از مرگ اورنگ‎زیب (1707م / 1119ق) و ضعف و نابسامانی اوضاع بعد از او، آهومها فرصت را غنیمت شمرده سراسر ناحیه را متصرف شدند، و در دوران سلطنت رودره سینگه (1694-1714م / 1105-1126ق) قدرت آنان به اوج خود رسید. ولی در اواخر قرن 18م (12ق) اختلافات فرقه‎ای، کشمکشهای داخلی و ضعف حکومت موجب پریشانی اوضاع شد، و گوریناته سینگه راجۀ آسام در برابر رقیبان خود از مأموران انگلیسی که بنگال را در اختیار داشتند، یاری خواست. کاپیتان ولش، که به فرماندهی گروهی از سربازان مزدور محلی مأمور سر و سامان دادن به اوضاع آسام شده بود، در 1792م (1206ق) آشوبها را فرو نشاند و موقعیت گوریناته سینگه را تحکیم کرد، ولی انگلیسیها در آن زمان دخالت مستقیم در امور آسام را به اصلاح خود نمی‎دانستند، از این‎روی ولش بعد از 2 سال، علی‎رغم تمایل راجۀ آسام، به کلکته بازگشت. گوریناته سینگه در 1794م (1208ق) درگذشت و شورشها و اختلافات بار دیگر آغاز شد و به‌تدریج شدت می‎گرفت، تا اینکه سرکردۀ یکی از جناحهای رقیب، سلطان برمه را به تصرف آسام ترغیب و تحریک کرد. برمه‎ایها یک‎بار در 1817م (1232ق) و بار دیگر در 1819م (1234ق) آسام را به تصرف درآوردند و شاهانی دست‎نشانده به حکومت آنجا گماشتند و سرانجام در 1822م (1237ق) تمامی ناحیه را به‎طور کامل به قلمرو خود ضمیمه کردند.
انگلیسیها که در این جریان سعی در حفظ بی‎طرفی داشتند. اکنون خود را با قدرتِ مهاجم و تجاوزگر برمه مواجه دیدند و ناچار به دخالت شدند و پس از طی یک دوره جنگ و جدال چند ساله، سرانجام در 1826م (1241ق) برمه‎ایها را از آسام بیرون راندند و با انعقاد قرارداد یندبو، آسام و نواحی مجاور و توابع آن (کچهار، جین‎تیا، چیتاگنگ، مانیپور) و برخی از نواحی برمه (ارکن و تناسریم) را (بعضی را مستقیماً و بعضی را با انتصاب راجگان دست‎نشانده) به متصرفات خود ضمیمه کردند. کشمکش بر سر بخشهایی که از برمه جدا شده بود و نقض عهدنامۀ یندبو از طرف سلطان برمه، منجر به جنگهای دیگری با سلاطین آن سرزمین شد. سرانجام مأموران انگلیسی که از لحاظ نظامی و نیروهای دریایی به مراتب مجهزتر و تواناتر بودند، در دهه‎های میانی سدۀ 19م (13ق) بخش بزرگی از برمه را نیز تحت تسلط خود درآوردند و مرزهای شرقی آسام را از تجاوزات برمه‎ایها مصون ساختند («تاریخ و فرهنگ مردم هند»، IX / 5، بنرجی، 283-293). در انقلاب بزرگی که در 1857م (1273ق) علیه حکومت انگلیسیها در هند روی داد، گروهی از ملیّون آسام به سرکردگی مانیرام دوتا به این جنبش پیوستند و یکی از شاهزادگان آسامی را به سلطنت نامزد کردند، ولی پیش از آنکه این طرح عملی شود، مأموران انگلیسی از جریان امر باخبر شدند و با شدت عمل تمام به مقابله پرداختند و با اعدام چند تن از رهبران و حبس و تبعید گروهی دیگر جریان جنبش را خاتمه دادند (تاراچند، II / 75). 
تا 1874م (1291ق) آسام و سرزمینهای مجاور آن بخشی از ایالت بنگال به‌شمار می‎رفت و از مرکز حکومت که در کلکته بود اداره می‎شد، ولی از آن زمان به بعد خود به صورت ایالتی جداگانه درآمد و شیلونگ مرکز آن شد. در 1905 (1323ق) در دوران حکومت لرد کرزن، نایب‎السلطنۀ انگلیس، این ناحیه به بنگال شرقی ملحق گردید، لیکن در 1924م (1342ق) به سبب مشکلاتی که از تجزیۀ بنگال به 2 منطقۀ شرقی و غربی ایجاد شده بود، سراسر این سرزمین به صورت یک ایالت درآمد و آسام نیز بار دیگر ایالتی جداگانه شد. 
آسام در جریان جنگ جهانی دوم شاهراهی بود که از آن به نیروهای متفقین در برمه تجهیزات و خواربار می‎رسید و با جنگهایی که در 1944م (1363ق) در این منطقه روی داد از پیشرفت ژاپونیها به داخل خاک هند جلوگیری شد. 
پس از استقلال هند در 1947م (1366ق) و تشکیل پاکستان شرقی (بنگلادش کنونی) ناحیۀ سیهلت به سبب اکثریت جمعیت مسلمان آن به این کشور تعلق گرفت. در 1961 و 1962م اختلافات مرزی میان تبت و هند موجب شد که ارتش چین بخشهایی از نواحی شمالی آسام را که مجاور تبت بود تصرف کند، ولی سال بعد چینیها این متصرفات را رها و به داخل تبت عقب‎نشینی کردند. تنوع قومی و نژادی در این سرزمین، چنانکه قبلاً اشاره شد، در سالهای 1963 تا 1972م (1383 تا 1392ق) موجب گردید که بخشهایی از این سرزمین جدا و به ایالات و شهرستانهای مجزا تبدیل شوند (بریتانیکا، II / 208).

اوضاع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی

جمعیت آسام ترکیبی است از اقوام آریایی (نک‍ آریاییان) که بیشتر در اراضی درۀ برهمه‎پوتره و نواحی جنوبی ساکنند و نژاد منگولوئید (مغولی) که در شمال و حدود مرزهای تبت زندگی می‎کنند. معیشت بیشتر مردم از راه کشاورزی است، و از زمان استقلال و تشکیل مراکز صنعتی و بازرگانی از یک سوی به سبب روی آوردن روستاییان به این مراکز و از سوی دیگر به سبب ورود گروههای مهاجر، چه از نواحی دیگر هند و چه از اهالی هندومذهب پاکستان شرقی (بنگلادش)، جمعیت شهرها رو به افزایش بوده است.
محصولات کشاورزی آسام عمدتاً برنج و چای و کنف است. 50٪ محصول چای و 25٪ محصول کنف سراسر هند در 1960م (1380ق) از این ناحیه بوده است و صدور این فرآورده‎ها بخش عمده‎ای از نیازمندیهای ارزی کشور را تأمین می‎کند. دانه‎های روغنی، حبوبات، نیشکر، سیب‎زمینی و چوبهای جنگلی از محصولات دیگر این ناحیه است. پیش از استقلال هند شهرهای آسام از طریق شبکۀ راه‎آهن سرتاسری هند و نیز به‌وسیلۀ راههای زمینی به مراکز داخل کشور مربوط می‎شد، ولی پس از تشکیل دولت پاکستان شرقی ارتباط این ایالت با سرزمین اصلی هند بسیار محدود شده و به قطعۀ باریکی از زمینهای واقع میان کوههای هیمالیا و کشور بنگلادش منحصر گردیده است. در رودهای نسبتاً بزرگ این ایالت نیز حمل و نقل کالا انجام می‎گیرد، ولی چون بخش سفلای رود برهمه‎پوتره در خاک بنگلادش جریان دارد، استفاده از این راههای آبی نیز به داخل ایالت محدود می‎گردد. دولت هند کوشیده است که با احداث چند فرودگاه در نقاط مختلف آسام و ایجاد خطوط هوایی بخشی از نیازمندیهای ارتباطی این ایالت را برآورد. 
در شمال آسام نفت‎خام و در همین نواحی و در نقاط دیگر آن زغال‎سنگ نیز استخراج می‎شود، ولی مقدار این محصولات اندک است و تنها در داخل کشور به مصرف می‎رسد. برای تصفیۀ نفت‎خام این منطقه 3 پالایشگاه تأسیس شده است: 2 پالایشگاه در داخل آسام و یکی در ایالت بیهار. نخستین پالایشگاه در 1899م (1317ق) به دست انگلیسیها در دیگبوی ساخته شد و 2 پالایشگاه دیگر را دولت هند پس از استقلال بنیاد نهاد (بریتانیکا، 2 /  208-209). 
اکثریت جمعیت آسام هندو مذهبند، در حدود یک‎چهارم جمعیت آنجا را مسلمانان تشکیل می‎دهند و در سده‎های اخیر بر اثر فعالیتهای مبلغان مسیحی گروههایی از مردم نواحی کوهستانی آنجا به مسیحیت گرویده‎اند (همانجا). بخش جنوبی این سرزمین و ناحیۀ سیلهت که اکثریت جمعیت آن مسلمان بود، بعد از استقلال هند و تشکیل دولت پاکستان، به پاکستان شرقی (بنگلادش امروزی) ضمیمه شد. مذهب عمومی این مردم تا قبل از سدۀ 9ق / 15م نحله‎های مختلف شیواپرستی (شکتی و تنتره) بود («تاریخ و فرهنگ مردم هند»، YII / 642) و در نواحی شمالی آن و در حدود مرزهای تبت نیز گروهی بودایی‌مذهب بودند. در سده‎های 9 و 10ق / 15 و 16م شنکردوه که خود از مردم کامروپ بود، به تبلیغ و ترویج ویشنوپرستی پرداخت و شاگردان و پیروانش این مذهب را در آسام گسترش دادند (همانجا)، ولی هنوز برخی از آداب و اعمال دینی بومیان اولیه در میان مردم دیده می‎شود. پیش از آنکه مسلمانان به این منطقه لشکرکشی کنند و بخشهایی از نواحی غربی و جنوبی آن را متصرف شوند، اسلام به‌وسیلۀ مشایخ صوفیه و از طریق مراکز و خانقاههایی که اینان در این نواحی تأسیس کرده بودند، به این سرزمین راه یافته بود. چنانکه از مقدمۀ کتاب حوض‎الحیات برمی‎آید، در اوایل سدۀ 7ق / 13م، در دوران حکومت سلطان علاءالدین علیمردان خلجی در بنگال (607-610 ق / 1210-1213م)، تبلیغات مسلمانان به کامروپ رسیده بود، و یکی از برهمنان مرتاض آن ناحیه برای مناظره با علمای اسلام به لکهنو آمد و با قاضی رکن‎الدین سمرقندی (د 615 ق /  1218م) به مباحثه پرداخت. طبق این روایت برهمن مذکور اسلام آورد و پس از تحصیل اجازۀ ارشاد و فتوا به موطن خویش بازگشت. قاضی رکن‎الدین با همکاری این برهمنِ نومسلمانِ کامروپی کتاب حوض‎الحیات را که در اصول عرفان و ریاضت هندی است، از زبان سنسکریت به فارسی و عربی ترجمه کرد (عبدالکریم، 6-7, 62-66). بعضی از مشایخ صوفیه به عنوان جهاد و برای ترویج اسلام در لشکرکشیهای سلاطین مسلمان به این سرزمین شرکت می‎جستند، چنانکه شیخ جلال‎الدین سیلهتی در فتح سیلهت به دست سلطان شمس‎الدین فیروزشاه شرکت داشت و پس از تصرف منطقه در آنجا مقیم شد و شاه‎اسماعیل غازی، از صوفیۀ بنگال، همراه سپاهیان رکن‎الدین بارْبَک‎شاه به کامروپ رفت. گفته‎اند که وی با راجۀ کامروپ، که ظاهراً تحت تأثیر تعلیمات او قرار گرفته بود، ارتباط نزدیک داشت و همین اتهام موجب قتل او شد (عبدالکریم، 118-119, 125, 137). ابن بطوطه که در زمان فخرالدین مبارکشاه در بنگال شرقی (737-750ق / 1336-1349م) به این نواحی آمده بود، گوید که برای زیارت شیخ جلال‎الدین تبریزی به جبال کامرو (کامروپ) رفته و در غاری که مسکن شیخ بوده با او ملاقات کرده است. ابن بطوطه کرامات این شیخ را به تفصیل نقل می‎کند و می‎گوید که مردم این کوهستان به دست او اسلام آوردند (ص 612). چنین به نظر می‎رسد که وی در این مورد شیخ جلال‎الدین مجرد قنیائی را که ساکن سیلهت بوده با شیخ جلال‎الدین تبریزی اشتباه کرده است. شاید شهرت شیخ جلال‎الدین تبریزی در این نواحی و عدم توجه مترجمان و راهنمایان او در ایجاد این اشتباه دخیل بوده است. شیخ جلال‎الدین تبریزی از مریدان شهاب‎الدین سهروردی و معاصر قطب‎الدین بختیار کاکی و بهاءالدین زکریا مُلْتانی بوده و در زمان سلطنت شمس‎الدین اِلْتُتْمِش (607-633 ق / 1210-1236م) به دهلی آمده و از آنجا به بنگال رفته است. چنین شخصی نمی‎تواند در اواسط قرن 8 ق / 14م که ابن بطوطه در بنگال و نواحی شرقی آن بوده است، زنده باشد. علاوه بر این، شیخ جلال‎الدین تبریزی در پاندوا و دیوتلای قدیم که بعداً به مناسبت درگاه شیخ جلال به تبریزآباد معروف شد، زندگی کرده و در همان‎جا درگذشته است و امروز «درگاه» یا مقبرۀ او که در پی پدید آمدن خرابی در آن به فرمان سلطان علاءالدین علی‎شاه (742-743ق / 1341-1342م) بنا شد، در پاندوا برجاست، در صورتی که ابن بطوطه گوید که شیخ جلال‎الدین در غاری که مسکن او در کامرو (کامروپ) بود، وفات یافت و همان‎جا به خاک سپرده شد. صوفی دیگری که در قرن 8 ق / 14م به آسام آمد، شیخ جلال‎الدین مجرد قنیائی، از خلفای شیخ احمد یسوی، بود که به قصد ترویج اسلام با گروهی از یاران خود به آن نواحی مهاجرت کرد. وی در سیلهت اقامت گزید و «درگاه» او امروز زیارتگاه مردم آن شهر است (عبدالکریم، 91-101). 
آثار معماری اسلامی در شهرهای آسام بسیار اندک است، و چون این ناحیه از مراکز فرهنگی و دولتی اسلامی هند دور بوده و هیچ‎گاه حکومت اسلامی پایداری در آن تشکیل نیافته است، از بناهای بزرگ و باشکوهی که در نقاط دیگر دیده می‎شود، در اینجا نشانی نیست. در چند نمونه‎ای که در شهرهایی دیمپوره و سیبساگر باقی مانده است، تأثیر اسلوب معماری اسلامیِ بنگال مشهود است (محمودالحسن، 179؛ براون، 41). 
زبان آسامی از زبانهای آریایی هند است و از لحاظ مشخصات زبان‎شناسی با زبان بنگالی مشابهت و نزدیکی تمام دارد، لیکن به سبب مجاورت با تبت و برمه کلمات بسیاری از زبانهای این مناطق در واژگان آن راه یافته است. آثار مکتوب به این زبان بیشتر سرودها و نوشته‎های دینی است، بورانجیهای آهومها نیز از سدۀ 18م (12ق) به این زبان نوشته می‎شد. امروز زبان آسامی در مدارس ابتدایی و متوسطه وسیلۀ تعلیم است، و در چند دانشگاه این ایالت علوم جدید به این زبان و نیز به زبان انگلیسی تدریس می‎شود.

مآخذ

ابن بطوطه، ابوعبدالله محمدبن ابراهیم، رحلةابن بطوطة، بیروت، دارصادر، 1384ق / 1964م؛ بریتانیکا؛ دایرةالمعارف بزرگ شوروی؛ سلیم، غلام‎حسین، ریاض‎السلاطین (تاریخ بنگاله)، به تصحیح مولوی عبدالحق عابد، کلکته، 1890م؛ فرشته، محمدقاسم هندوشاه، تاریخ فرشته یا گلشن ابراهیمی، کانپور، 1290ق / 1874م؛ منهاج سراج، طبقات ناصری یا تاریخ ایران و اسلام، به تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، 1363ش؛ هیستینگز، نیز: 

Abdul Karim, Social History of the Muslims in Bengal, Dacca, 1959; Banerjee, Anil Chandra, The New History of Modern India, Calcutta / New Delhi, 1983; Brown, percy, Indian Architecture (Islamic period), Bombay, 1981; The History and Culture of the Indian people, ed. By: R. E. Majumdar, Bharatiya Vidya Bhavan, Bombay, 1970-1984; lal Day, Nando, The Geographical Dictionary of Ancient and Mediaval India, Oriental reprint, New Delhi, 1984; Mahmudul Hasan, Mosque Architecture of pre-Mughal Bengel, Bangladesh, 1979;  Raj, H., Population Studies with Special Reference to India, Delhi, 1986; Saletore, R. N., Encyclopaedia of Indian Culture, Vols II & III, New Delhi / Bangalore, 1986, 1984; Tarachand, History of the Freedom movement in India, Lahore, 1967. 

فتح‎الله مجتبائی