ازنا

اَزْنا [aznā]، شهر و شهرستانی در استان لرستان:

شهرستان ازنا

این شهرستان در شمال شرقی استان لرستان (نک‍ : نشریۀ عناصر...، 50؛ اطلس...، 173) با212‘1 کم‍ 2 وسعت، در °33 و ´27 عرض و °49 و ´27 طول جغرافیایی واقع است (آمارنامه...،3). شهرستان ازنا از شمال به استان‌مرکزی، از جنوب و شرق به شهرستان الیگودرز و از غرب به شهرستان دورود (استان لرستان) محدود می‌شود ( اطلس، همانجا). این شهرستان شامل دو بخش،4 دهستان (پاچه لک غربی، سیلاخور شرقی، جاپلق شرقی، جاپلق غربی) و دو شهر (ازنا و مؤمن‌آباد) است (نشریۀ عناصر، همانجا). شهرستان ازنا در آذر 1373 از مجموع دو بخش جاپلق و مرکزی ایجاد گردید ( نشریۀ تاریخ...، 53) و شهر ازنا مرکز آن به‌شمار می‌آید ( نشریۀ عناصر، همانجا). 
در این ناحیه سنگهای آهکی ـ دولومیتی، ولکانیکی، ولکانوکلاستیک‌تریاس و ژوراسیک ـ کرتاسه و ائوسن رخنمون دارند. آثار فعالیتهای شدید تکتونیکی و تأثیر گسل معکوس زاگرس در این‌ناحیه دیده می‌شود(نک‍ : محمدبیگی،4؛ احمدی‌پور، 21-22؛ درویشی، 149). مجموعۀ دگرگونی ازنا از سنگهای دگرگونی کوارتزیت و مرمر تشکیل شده، و در حاشیۀ شمال شرقی استان قرار گرفته است و به واحد سنندج ـ سیرجان تعلق دارد (درویش‌زاده، 290-291). اشترانکوه با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی در بخشهای جنوبی و جنوب شرقی شهرستان امتداد دارد. قلۀ مرتفع سن بران اشترانکوه (100‘4 متر) که بلندترین نقطۀ استان لرستان نیز به‌شمار می‌آید، در این شهرستان قرار دارد. از دیگر ارتفاعات مهم ازنا می‌توان به اشترانکوه (050‘4 متر)، چالهی (182‘ 3 متر)، نظرمرده (037‘ 3 متر)، چاله قیصر (913‘2 متر)، درّه چاه (712‘2 متر)، کلک مامون (708‘2 متر)، سفیدکوه بزرگ (702‘2 متر) و سفیدکوه کوچک (512‘2 متر) اشاره کرد ( فرهنگ جغرافیایی کوهها...، 2/ 196، 210، جم‍‌ ). 
قسمتهای جنوبی شهرستان که شامل ارتفاعات اشترانکوه است، در ناحیۀ پرخطر وقوع لغزش قرار دارد (مهدوی‌فر، 227، «نقشۀ پهنه بندی خطر زمین لغزش»). 
شهرستان ازنا به سبب قرار داشتن در مسیر جریانهای غربی و نیز ارتفاعات بلند، از بارش نسبتاً فراوانی برخوردار است. این شهرستان در ناحیۀ سردسیر استان واقع است، و بارشها بیشتر به صورت برف است و یخچالهای طبیعی و دائمی در ارتفاعات آن دیده می‌شود. از این‌رو، مرتفعات شهرستان ازنا از آبگیرهای دائمی و پرآب استان لرستان (احمدی‌پور، 10، 82؛ انصاری، 10، 12؛ زنده‌دل، 45) به‌شمار می‌آیند. میانگین بارش 645 میلی‌متر است (احمدی‌پور، 3). از مهم‌ترین رودخانه‌های شهرستان شاخه‌های رودخانۀ سزار از جمله گهررود، جوب الیگودرز (ماربوره)، ازنا، آقایی، چهار چشمه، خروسان، کرتیلان، کمندان و هندر است. این رودها سرانجام به رودخانۀ دز می‌ریزند (نک‍ : افشین، 1/ 298، 305-312؛ احمدی‌پور، 82-83). 
این شهرستان از آبهای زیرزمینی غنی برخوردار است (جغرافیای...، 2/ 1101). از این‌رو، بهره‌برداری از این منابع با حفر قنات رواج داشته است (نک‍ : امیر اصلانی، 21). خاکهای این شهرستان رسوبی و نیمه سنگین است (ماهر، 4). 
شهرستان ازنا در آخرین‌سرشماری عمومی(1385ش) 548‘71 نفر جمعیت داشت که از این شمار 485‘39 نفر (ح 2/ 55٪) در نقاط شهری و712‘31 نفر(ح 8/ 44٪) در نقاط روستایی ساکن‌اند. شهر ازنا (153‘38 نفر) مرکز شهرستان و مؤمن‌آباد (332‘1 نفر) دو نقطه شهری شهرستان به‌شمار می‌آیند (سرشماری 1385ش). توزیع جمعیت در شهرستان بسیار نامتعادل است، به گونه‌ای که بیش از 53٪ از جمعیت شهرستان در شهر ازنا زندگی می‌کنند. جمعیت کوچ‌رو شهرستان در 1377ش در دورۀ ییلاق 003‘2 نفر (292خانوار)و در دورۀ قشلاق 28 نفر(5 خانوار) است(سرشماری اجتماعی، 33). عشایر بیشتر در اطراف دریاچۀ گهر مستقر هستند و در فصل قشلاق به نواحی گرم جنوب‌کوچ می‌کنند (جغرافیای، 2/ 1099-1100). ایل میوند (ممیوند) عمده‌ترین ایل کوچ‌رو شهرستان به‌شمار می‌آید (سرشماری اجتماعی، همانجا). جمعیت شهرستان به ترتیب در بخشهای کشاورزی، خدمات و صنعت به فعالیت اشتغال دارند (سرشماری عمومی...، سی و یک). اراضی کشاورزی شهرستان ازنا 280‘54 هکتار است که حدود 3/ 98٪ آن به اراضی زراعی و بقیه به باغ و قلمستان اختصاص دارد (نتایج...، 40). از جمله صنایع مهم ازنا می‌توان به فیلترسازی (جغرافیای،2/ 1104) و سیلندر پرکنی گاز مایع ( ترازنامه...، 44) اشاره کرد. از مهم‌ترین معادن شهرستان می‌توان به مرمریت، فلدسپات، تالک (جغرافیای، همانجا)، سیلیس (گزارش...، 22) و سنگهای چینی (احمدی‌پور، 6) اشاره کرد. جمعیت شهرستان مسلمان و درصد ناچیزی پیرو ادیان مسیحی و زردشتی هستند (سرشماری عمومی، هجده). اغلب ساکنان شهرستان ازنا به زبان فارسی (گویش لری) سخن می‌گویند (بررسی میدانی). 
دریاچۀ دائمی و آب شیرین گهر (گل گهر) در ارتفاعات اشترانکوه، مهم‌ترین چشم‌انداز طبیعی شهرستان است(احمدی‌پور، 84-85؛ افشین، 1/ 312). کوهنوردان بسیاری از نقاط مختلف کشور برای صعود به کوههای بلند اشترانکوه و نیز مشاهدۀ دریاچۀ زیبای گهر به این شهرستان سفر می‌کنند (بررسی میدانی). از دیگر جاذبه‌های طبیعی شهرستان ازنا می‌توان به چشمه‌های دره تخت (احمدی‌پور، 85-86)، چشمه قلقلی، غار روغنی یا تمبورلی (جغرافیای، 2/ 1067- 1068) و نیز تونل برفی ازنا دره (همان، 2/ 1100) اشاره کرد. 
مهم‌ترین اثر تاریخی شهرستان ازنا، بقعۀ امام‌زاده قاسم متعلق به دورۀ ایلخانان است که مکان دفن دو امام‌زاده به نامهای قاسم و زید است (غضنفری، 39؛ آمارنامه...، 106). آثار سدسازی دورۀ اشکانی در جنوب ازنا (ایزدپناه، 1/ 66)، از دیگر آثار تاریخی شهرستان محسوب می‌شوند.

شهر ازنا

این شهر قدیمی با 875‘1 متر ارتفاع در °33 و ´27 عرض و °49 و´27 طول جغرافیایی و در کنار جادۀ خرم‌آباد ـ الیگودرز قرار دارد( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای...، 58/ 21). شهر ازنا در حاشیۀ ناحیۀ کوهستانی زاگرس واقع است و کوههای اشترانکوه از شرق و سفیدکوه از غرب آن را در بر گرفته‌اند (همان، 58/ 22). رودهای ازنا (قاقان)، کمندان و ماربوره از این کوهها سرچشمه می‌گیرند. رودخانۀ ازنا با عبور از شهر ازنا به دیگر رودهای جاری ناحیه می پیوندد و به رودخانۀ سزار می‌ریزد (نک‍ : افشین، 1/ 305-310). آب و هوای این شهر معتدل و نیمه‌خشک است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای، همانجا). 
ازنا در 1342ش رسماً به‌عنوان شهر شناخته شد ( نشریۀ تاریخ، همانجا). 
نام‌گذاری این شهر به آب و چگونگی تقسیم آن ارتباط دارد. واژۀ ازنا از دو بخش «از» و «ناو» تشکیل شده است. ناو چوبی توخالی برای جریان آب بوده است که از طریق آن تقسیم آب، صورت می‌گرفته است. روستاها و مراکز بسیاری در کشور به این نام وجود دارند که بیشتر آنان وجه تسمیۀ خود را از تقسیم سنتی آب کسب کرده‌اند (نک‍ : دهگان، 71-73). بنا بر روایتی، ارامنه هستۀ اولیه این شهر را به نام «ده ازنا» بنا نهادند. ازنا بعد از ایجاد تأسیسات شرکت نفت و نیز عبور راه‌آهن سراسری ایران از آن رو به گسترش نهاد (جغرافیای، همانجا). ایستگاه راه‌آهن ازنا نقش مهمی در ارتباط مراکز شهری ناحیه دارد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای، همانجا). عبور راه‌آهن و رودخانه از این‌شهر سبب چند پارگی شهر ازنا شده است(طرح...، 3). ایجاد انبار نفت (همانجا) و دو سیلوی بزرگ ذخیرۀ غلات به اهمیت اقتصادی شهر افزود و موجب شکوفایی و پیشرفت بیشتر آن گردید (جغرافیای، همانجا). خط لولۀ انتقال نفت اهواز ـ ری با تغذیۀ انبار نفت ازنا، از این شهر عبور می‌کند. یکی از تلمبه‌خانه‌های اصلی خطوط لولۀ نفت خام شرکت ملی نفت ایران در ازنا قرار دارد (نک‍ : ترازنامه، 41-43). 
در شهر ازنا 3 بافت متفاوت مسکونی دیده می‌شود. «ده ازنا» با خانه‌های خشتی، کهن‌ترین قسمت شهر به‌شمار می‌آید. بخشی از شهر نیز با اصول جدید شهرسازی ساخته شده، و از نظم هندسی برخوردار است. بخش دیگر شهر به تأسیسات شرکت نفت اختصاص دارد که به سبک ویلایی ساخته شده است (جغرافیای، همانجا). 
ازنا در اواخر دهۀ 1320ش 345 نفر جمعیت داشت ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 6/ 13) که این شمار با رشدی شتابان در آخرین سرشماری عمومی (1385ش) به 153‘38 نفر افزایش یافت. ساکنان شهر به ترتیب در بخشهای خدمات، صنعت و کشاورزی فعالیت می‌کنند (سرشماری عمومی، چهل). آب مورد نیاز کشاورزی از رودخانه و چشمه تأمین می‌گردد. شهر ازنا از امکانات و خدمات شهری، ازجمله مراکز مختلف آموزشی، بهداشتی، مذهبی و تفریحی برخوردار است. علاوه بر این، سازمانها و نهادهای دولتی و غیردولتی بسیاری در این شهر متمرکزند. ساکنان ازنا مسلمان و شیعی مذهب‌اند و به زبان فارسی (گویش لری) سخن می‌گویند. از مهم‌ترین آثار تاریخی این شهر می‌توان به چندین تپۀ مهم تاریخی (تپه‌های قلعه خرابه، چغاآقونی، قائد محمدتقی و فتح الله) اشاره کرد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای، 58/ 22-23). 

مآخذ

احمدی‌پور، محمدرضا، مطالعۀ نیمه‌تفصیلی سازندهای سخت کربناته (هیدروژئولوژی) استان لرستان، خرم‌آباد، 1369ش؛ اطلس گیتاشناسی استانهای ایران، به کوشش سعید بختیاری، تهران، 1383ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش؛ آمارنامۀ استان لرستان (1376ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان لرستان، تهران، 1377ش؛ امیراصلانی، افشین و آرش آذرفر، «بررسی وضعیت اقتصادی قنوات استان لرستان»، مجموعه مقالات سومین کنفرانس اقتصاد کشاورزی ایران، مشهد، 1379ش؛ انصاری، ناصر و دیگران، بررسی پوشش گیاهی مراتع استان لرستان، تهران، 1369ش؛ ایزدپناه، حمید، تاریخ جغرافیایی و اجتماعی لرستان، تهران، 1376ش؛ ترازنامۀ انرژی استان لرستان (1375ش)، وزارت نیرو، تهران، 1377ش؛ جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛ درویش‌زاده، علی، زمین‌شناسی ایران، تهران، 1370ش؛ درویشی، اسماعیل و دیگران، «پتروگرافی و پترولوژی تودۀ گرانیتوئیدی شمال و شمال شرق ازنا»، چکیدۀ مقالات بیستمین گرد همایی علوم زمین، تهران، 1380ش؛ دهگان، ابراهیم، گزارشنامه یا فقه اللغة اسامی امکنه، اراک، 1342ش؛ زنده‌دل، حسن و دیگران، مجموعۀ راهنمای جامع ایران‌گردی (استان لرستان)، تهران، 1379ش؛ سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده (1377ش)، نتایج تفصیلی، استان لرستان، مرکز آمار ایران، تهران، 1378ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1375ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان ازنا، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ طرح هادی شهر ازنا (گزارش مرحلۀ دوم)، دفتر فنی استانداری لرستان، خرم‌آباد، 1366ش؛ غضنفری، حسین، «امام‌زاده قاسم جاپلق لرستان»، میراث فرهنگی، بهار و تابستان 1372ش، شم‍ 8، 9؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1373ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1330ش؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش؛ گزارش اوضاع اقتصادی و اجتماعی شهرستانهای خرم‌آباد، الیگودرز و بروجرد (استان لرستان) در 1371ش، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، تهران، 1373ش؛ ماهر، فرهاد و دیگران، بررسی مسائل کشاورزی استان لرستان (1367ش)، تهران، 1369ش؛ محمدبیگی، اصغر، زمین‌شناسی اقتصادی منطقۀ دره تخت (جنوب ازنا)، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، 1376ش؛ مهدوی‌فر، محمدرضا و دیگران، «پهنه‌بندی خطرات ژئوتکنیکی استان لرستان با استفاده از GIS»، مجموعۀ مقالات همایش ژئوماتیک، تهران، 1380ش؛ نتایج تفصیلی سرشماری عمومی کشاورزی (1382ش)، استان لرستان، مرکز آمار ایران، تهران، 1384ش؛ نشریۀ تاریخ تأسیس دار، معاونت سیاسی وزارت کشور، تهران، 1378ش؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، معاونت سیاسی وزارت کشور، تهران، 1384ش.     

احمد آرین‌نیا