ازبک خان

اُزْبَکْ‌خان [ozbak-xān] ، غیاث‌الدین محمد (د 742ق\ 1342م)، بزرگ‌ترین فرمانروای مغول اردوی زرین یا آلتین اردو، از نوادگان باتو پسر جوچی. وی در اواخر عهد عمویش توقتا مقامی نظامی داشت، اما در اوایل فرمانروایی او چندی در تبعید به سر برده بود. ازبک‌خان پس از مرگ عمویش، با موافقت قتلغ تیمور، امیرسرای (پایتخت اردوی زرین)، به شرط قبول اسلام بر تخت نشست، اما با آگاهی از توطئۀ قتل خود توسط امرای مغول گریخت و سپس با گرد آوردن سپاه، همۀ مخالفان را بکشت و در رمضان 712 بر تخت نشست و امارت خوارزم را به پاداش به قتلغ تیمور سپرد.
ازبک‌خان پس از آنکه چندی در اندیشۀ نافرمانی در برابرخان بزرگ مغول در چین بود، سرانجام به فرمانبرداری او گردن نهاد و نیز در جنگی با اولجایتو ایلخان مغولی ایران دربند را تسخیر کرد و تا کرانۀ رود کُر پیش رفت، اما از سپاه ابوسعید بهادرخان جانشین اولجایتو شکست خورد. وی که سعی می‌کرد در برابر ایران با ممالیک مصر متحد شود، در پی امضای صلح‌نامۀ نهایی بین ممالیک و ایلخانان ایران، کاری از پیش نبرد و پس از مرگ بهادرخان نیز توفیق تسخیر اران و آذربایجان را نیافت.
وی در سایۀ صلح موقت با اولجایتو، متوجه روسیه، بالکان و اروپای شرقی شد و تا دروازه‌های آدریانوپل پیش رفت. با سقوط امپراتوری بیزانس و تشکیل دولت عثمانی در 1326م، قلمرو ازبک که نمی‌توانست از بسط قدرت دولت جدید، جلوگیری کند، محدود به استپهای «اوراسیا» شد.
ازبک سرانجام درگیر و دار جنگ با مردم لیتونی در سرای درگذشت.
گفتنی است که مسلمانی ازبک برخلاف اسلامِ برخی از خانهای اردوی زرین که جنبۀ شخصی داشت، در ساختار حکومتی مغولان قبچاق نفوذ یافت و از این‌رو، مورخان مسلمان، دوران او را دوران طلایی دانسته، و اقدامات او را در ترویج اسلام ستوده‌اند. وی مسلمانی متعصب بود که به دستور او بسیاری از بخشیان (روحانیان مغول) و جادوگران کشته شدند. با این همه، با قدرتهای مسیحی و پاپ روابط دوستانه برقرار کرد و با جنواییها و ونیزیها عهدنامۀ بازرگانی منعقد ساخت.
 در سرای، تختگاه‌خان اردوی زرین مساجد بسیاری وجود داشت. او به صوفیان احترام می‌گذاشت و با آنان مجالست داشت. اعتبار و شهرت ازبک چنان بود که سرزمین قبچاق را «ممالک ازبک» خواندند و نیز اتحادیۀ قبیله‌ای مختلط مغولـی ـ ترکی که سرزمین آنان ازبکستان نامیده شده، نام او را جاودان ساخته است.*

مآخذ

ابن بطوطه، رحلة، به کوشش عبدالمنعم عریان و مصطفى قصاص، بیروت، 1407ق\ 1987م؛ ابن فضل‌الله عمری، احمد، مسالک الابصار، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، 1408ق\ 1988م؛ ابوالقاسم کاشانی، عبدالله، تاریخ اولجایتو، به کوشش مهین همبلی، تهران، 1348ش؛ حافظ ابرو، عبدالله، ذیل جامع التواریخ رشیدی، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، 1350ش؛ همو، زبدة التواریخ، به کوشش کمال حاج سیدجوادی، تهران، 1372ش؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362ش؛ ذهبی، محمد، ذیول العبر، همراه العبر، به کوشش محمدسعید بن بسیونی زغلول، بیروت، 1405ق\ 1985م؛ رمزی، محمد، تلفیق الاخبار و تلقیح الآثار، اورنبورگ، 1908م؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش محمدیوسف نجم، ویسبادن، 1402ق\ 1982م؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، قاهره، 1383ق\ 1963م؛ گروسه، رنه، امپراتوری صحرانوردان، ترجمۀ عبدالحسین میکده، تهران، 1353ش؛ مقریزی، احمد، السلوک، به کوشش محمدمصطفى زیاده، قاهره، 1941م؛ وصاف، تاریخ، به کوشش محمدمهدی اصفهانی، تهران، 1338ش؛ نیز:

Howorth, H.H., History of the Mongols, London, 1888; Saunders, J. J., The History of the Mongol Conquests, London, 1971; Spuler, B., Die goldene Horde, Wiesbaden, 1965.
ابوالفضل خطیبی