ارومیه، مسجد جامع

اُرومیّه، مَسْجِدِ جامِع [masjed-e jāmeʾ-e orūmiyye(a)]، از آثار تاریخی شهر ارومیه. دربارۀ آغاز بنای آن آگاهی درستی دردست نیست. شیوۀ ساخت بنای نخستین مسجد و نیز محراب آن ــ که به‌طور دقیق متوجه سمت‌کعبه نیست ــ گواهی می‌دهد که مانند دیگر مساجد چارطاقی ایران پیش‌تر آتشکده بوده است (نک‍‌ : مقدسی، 289؛ گدار، 340-343؛ پوپ، III/ 1048؛ ویلسن، 42). 
تاریخ تزیین محراب گچی بنا که در دورۀ سلطنت آباقاخان مغول (663-680ق) ساخته شده، 676ق/ 1277م است. این امر و نیز گرایش شماری از ایلخانیان مغول به مسیحیت و احیا و نوسازی بناها، به ویژه تبدیل برخی مساجد به کلیسا در آن دوران توسط مغولها (پوپ، همانجا) موجب شد تا برخی محققان گمان کنند این محل سابق بر این کلیسا بوده، و در زمان سلطنت شاه عباس تبدیل به مسجد شده است (نک‍‌ : لغت‌نامه...، ذیل رضائیه؛ دیباج، 96).
چند کتیبۀ جالب توجه در میان طرحهای گچی تعبیه شده است. بین ستونهای طرفین محراب کتیبه‌ای نصب شده است که در آن نام گچ‌بر چنین خوانده می‌شود: «عبدالمؤمن بن شرفشاه النقاش التبریزی» (پوپ، III/ 1049؛ ویلسن، 40). نمای محراب تماماً با خطوط و کتیبه‌ها و گچ‌بریهای ظریف تزیین شده است (پوپ، همانجا؛ دهقان، 207). ارتفاع محراب 82/ 7 متر و عرض آن 48/ 5 متر است. 
این مسجد در 1184ق/ 1770م به فرمان رضا قلی‌خان بیگلربیگی افشار، حاکم ارومیه، تعمیر، و در آن حجره‌هایی برای اقامت طلاب ساخته شد. تاریخ بنای حجره‌ها در سنگ‌نبشته‌‌ای بالای در مسجد نصب شده است (همو، 208؛ دیباج، 86).

مآخذ

 دهقان، علی، سرزمین زردشت، تهران، 1348ش؛ دیباج، اسماعیل، راهنمای آثار تاریخی آذربایجان شرقی، تبریز، 1333؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، بیروت، 1408ق/ 1987م؛ نیز: 

Godard, A., L’art de l’Iran, Paris, 1962; Pope, A. U., A Survey of Persian Art, Tehran, 1967; Wilson, J. C., «The Masjid-i-Jameiʾ of Rizaʿiya», Bulletin of the American Institute for Iranian Art and Archaeology, New York, 1937, vol. V.

الهه هادیان رسنانی