ارزن

اَرْزَن [arzan]، شهر و منطقه‌ای باستانی در شرق شبه جزیرۀ آناتولی. این شهر میان سِعِرْد (سُعُرت) در شرق و میافارقین (مارتیروپولیس) درغرب آن واقع بوده است. 
مارکوارت نام ارمنی این شهر و منطقه را آغزنیک (آلزنیک) نوشته که در متون عربی به صورت ارزن آمده است. برخی محققان ارزن را نامی ارمنی دانسته‌اند. ویرانه‌های شهر کهن ارزن درست در برابر مسیر ارزن‌سو و یزیدخانه‌سویی قرار دارد. این رود در نوشته‌های جغرافی‌نگاران اسلامی نهرالذئب (یا نهرالذیب) و یا سربط آمده بوده است. ارزن در عهد اسلامی شهری آباد بود، ولی بعدها دستخوش ویرانی شد. برخی ارزن را جزو قلمرو ایران دانسته‌اند. همچنین آمده است که منطقۀ ارزن مرز میان ایران و روم بود، اگر چه گاه رومیان بر آن دست می‌یافتند. در رأس این منطقه مرزبانی با عنوان بدشخ (بیدخش) قرار داشت. این نکته که در تاریخ ساسانیان عنوان بدشخ به صورت بیذخش آمده، مؤید ایرانی بودن منشأ آن است که از سازمان اداری و کشوری اشکانیان اقتباس شده است. 
در 20ق/ 641م ارزن به دست مسلمانان فتح شد. این شهر در 441ق/ 1049م توسط لشکریان سلجوقی به کلی ویران شد و مردم آن قتل عام شدند. آنان که توانستند از چنگ مهاجمان بگریزند، به شهر تئودُسیوپولیس که ارمنیان کارین می‌نامیدند، مهـاجرت کردند و به یاد زادگاه ویـران‌شدۀ خویش آن را روم ـ آرْدْز(ن) نامیدند که در زبان عربی به ارزن‌الروم شهرت یافت و اکنون ارزروم نامیده می‌شود. تاریخ متروک ماندن شهر ارزن، چندان روشن نیست.*

مآخذ: ابن اثیر، الکامل؛ ابن حوقل، محمد، صورة الارض، بیروت، دارمکتبة الحیاة؛ ابن شداد، محمد، الاعلاق الخطیرة، دمشق، 1991م؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1863م؛ حمدالله مستوفی، نزهة‌القلوب، به کوشش گ. لسترنج، لیدن، 1331ق/ 1913م؛ دائرة‌المعارف الاسلامیة، قاهره، 1933م؛ طبری، محمد، تاریخ، به کوشش دخویه، لیدن، 1882-1890م؛ یاقوت، بلدان؛ همو، المشترک، بیروت، 1406ق/ 1986م؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، دارصادر؛ نیز: 

EI1; EI2; Le Strange, G., The Lands of Eastern Caliphate, London, 1966; Markwart, J., Ērānšahr nach der Geographie des Moses Xorenacʿi, Abhandlungen der königlichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen, Berlin, 1901, vol. III; Pauly; Taylor, «Travels in Kurdistan», The Journal of the Royal Geographical Society, London, 1865, vol. XXXV; Türk ansiklopedisi, Ankara, 1968.
عنایت الله رضا