ارته کوآنه

اَرْته کوآنه [arta koʾāna]، یا اَرْته‌کیان یا اَرْدَکان؟، پایتخت هَریوه یا اریه در شرق پارت و در کرانۀ رود هَریوه (هریرود)، در نزدیکی و یا در محل هرات امروز که ضمن کشورگشایی کورش بزرگ به تصرف او درآمد (نک‍ : امستد، 46؛ نجیمی، 29) و پس از اسکندر، صرف‌نظر از دوره‌ای که به اسکندریه تغییر نام یافت، شهر هرات از آن زاده شد (همانجا؛ نیز نک‍ : پلینی، II/409). اختلافهای موجود در منابع یونانی دربارۀ محل این شهر (پاولی، III/1304) به گمان، ناشی از منابع این نویسندگان است. 
ظاهراً این نام مرکب که به صورت یونانی اَرْته کوآنه آمده است، از «اَرْته» (راستی، تقوى) و اسم جمع «کیان» (کیانیان) ساخته شده است (همانجا). امکان تغییر یافتن اَرْته‌کیان به اَرْتَکان بسیار ناچیز است؛ چون در منابع موجود از ارتکان یا اردکان نامی برده‌نشده است. در 330ق‌م ساتیبَرْزَن (ساتیبَرزَنِس) که از سوی اسکندر پس از پیروزی او بر داریوش سوم به ساتراپی ارته‌کوآنه برگزیده شده بود، با پیوستن به بِسوسْ قلعه، ارته‌کوآنه را دراختیار گرفت و بر ضد اسکندر شورش کرد، و در نبرد گوگمل (گاو گاملا) کشته شد (دیودروس، VIII/343؛ آریان، I/313, 321). 
یکی از مهم‌ترین اقدامات آنتیوخوس از نظر شهرسازی در ایران، توسعۀ دیوار شهر ارته‌کوآنه به حدود یک کیلومتر بود. ارته‌کوآنه در زمان اسکندر به نام اسکندریه تجدید بنا شد (مایر، 36؛ نک‍ : اسفزاری، 1/ 68-74؛ سیفی هروی، 39). گزارش کورتیوس (II/59) که از این شهر با نام اَرْته کَنه یاد می‌کند، تصویر بهتری از تصرف ارته کوآنه به دست اسکندر می‌دهد. به نظر توماشِک (پاولی، همانجا) این تصویر کاملاً همان تصویری است که از شِمیرَم [شِمیران] منابع محلی داریم (اسفزاری، همانجا؛ سیفی هروی، 25-45). اسفزاری و سیفی هروی (همانجاها) کیانیان را بنیان‌گذار نخستینِ هرات (ارته‌کوآنه) گزارش می‌کنند. شاید به همین اعتبار بتوان ارته‌کوآنه را همان ارته‌کیان خواند. 

مآخذ

اسفزاری، محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، به کوشش محمدکاظم امام، تهران، 1338ش؛ سیفی هروی، سیف، تاریخ نامۀ هرات، به کوشش محمدزبیر صدیقی،تهران، 1352ش؛ نیز: 

Arrian, Anabasis Alexandri, tr. P. A. Brunt, London, 1976; Curtius, Quintus, History of Alexander, tr. J. C. Rolfe, London, 1976; Diodorus of Sicily, Bibliotheca historica, tr. C. B. Welles, London, 1970; Meyer, E., «Blüte und Niedergang», Der Hellenismus in Mittelasien, ed. F. Altheim and J. Rehork, Darmstadt, 1969; Najimi, A. W., Herat, London, 1988; Olmstead, A. T., History of the Persian Empire, Chicago/London, 1966; Pauly; Pliny, Natural History; tr. H. Rackham, London, 1967. 
پرویز رجبی