اربد

اِرْبِـد [erbed]، استان و شهری در کشور اردن. نام اربد را صورت تغییر یافتۀ اَربلا یا اِربل دانسته‌‌اند. 

استان اربد

اربد یکی از استانهای کشور اردن است که با 551‘2 کم‍ـ 2 مساحت، در شمال غربی این کشور قرار گرفته است. ارتفاع متوسط این استان حدود هزار متر است. اربد از مناطق حاصل‌خیز اردن است که از نظر وسعت ششمین، و از لحاظ جمعیت، دومین استان اردن به شمار می‌رود. 
اربد از بخشهای نسبتاً پرباران اردن به شمار می‌رود و رودخانه‌های یرموک و زرقا، به عنوان دو شاخۀ مهم رود اردن، مرزهای طبیعی منطقه را به ترتیب در شمال و جنوب تشکیل می‌دهند. به واسطۀ شرایط مناسب اقلیمی و امکان اشتغال به کشاورزی سنتی، قسمت عمدۀ جمعیت اردن در آبادیهای کوچک و بزرگ این منطقه پراکنده شده‌اند. به این ترتیب، اگر چه اربد کمتر از 5٪ از خاک اردن را دربردارد، اما 4/24٪ از کل جمعیت را در خود جای داده است. استان اربد که قسمت مهمی از منطقۀ باستانی جلعاد را تشکیل می‌دهد، از نواحی اصلی زندگی یکجانشینی در اردن به شمار می‌رود؛ سابقۀ زیست در این منطقه تا به آنجاست که گفته‌اند برخی آبادیهای آن در عصر برنز مسکونی بوده‌اند.
استان اربد 262 شهر و روستا را در خود جای داده است که از آن میان می‌توان از عجلون، بیت رأس، جرش، سوف، کفرنجه، شونة‌ الشمالیه و طیبه نام برد. شهر اربد مرکز و مهم‌ترین شهر این استان به شمار می‌رود که تقریباً در مرکز منطقه و در جانب شرقی وادی القفر قرار گرفته است.
منطقۀ اربد از لحاظ ارتباطی نیز اهمیت ویژه‌ای دارد. جادۀ باستانی اربد این منطقه را از یک سو به دمشق و بغداد، و از سوی دیگر به ساحل مدیترانه و شهرهای آن متصل می‌سازد؛ در مسیر این راه باستانی، خط لولۀ نفت که از بغداد تا حیفا امتداد دارد، احداث شده است که از جسر المجامع به شهر اربد (به طول 38 کم‍ـ ‌) متصل می‌شود. این خط لوله از کنار جادۀ اصلی می‌گذرد و از جسر المجامع تا مرز عراق 354 کم‍ـ طول دارد. 
در اربد ــ به‌ویژه در تل حصن ــ آثاری کهن، از جمله مقابر عمودی کنده شده در تخته‌سنگها یافت شده است که ظاهراً به دورۀ دوم عصر آهن و عصر برنز (هزارۀ 3ق‌م) تعلق دارند. 

شهر اربد

این شهر مرکز استان اربد است که در°32 و ´33 عرض شمالی و °35 و ´51 طول شرقی در ارتفاع 600 متری از سطح دریا، بر سر راه عمان ـ دمشق، در شمال کشور اردن و در 150 کیلومتری پایتخت قرار گرفته است.
هستۀ نخستینِ شهر اربد بر روی تپه‌ای مصنوعی قرار دارد. در دورۀ عثمانیها قلعه‌ای مربع‌شکل که اندازۀ هر ضلع آن 54 متر بود، در قسمت جنوبی آن برپا شد که در 1302ق/1885م تقریباً به صورت ویرانه‌ای درآمده بود. 
در 1311ق/1893م جمعیت و واحدهای مسکونی شهر رو به افزایش نهاد و تقریباً دو برابر شد. در همین زمان، بازار شهر اربد نیز رونق یافت و از بازار شهر درعا پیشی گرفت و به صورت مرکز مبادلۀ کالاهای کشاورزی حوزۀ پیرامونی درآمد. برخی مغازه‌های این بازار به مهاجران نابلسی و برخی دیگر به مسیحیان و یهودیان ساکن اربد تعلق داشت.
جمعیت شهر اربد از 1327ش/ 1948م پس از اشغال فلسطین و ورود رانده‌شدگان فلسطینی، به سرعت رو به افزایش نهاد. شمار ساکنان شهر در اواخر سال 1342ش/1963م، حدود 400‘49 نفر بود. به موازات افزایش جمعیت، شهر اربد نیز روبه توسعه نهاد و به مرور چادرهای آوارگان به صورت بخشی از شهر درآمد، تا آنجا که امروزه می‌توان از محله‌های فقیرنشین این شهر به شمار آورد. 
در تابستان 1347ش/ 1968م جنگنده‌های اسرائیلی با بمبهای ناپالم به اربد حمله کردند که عده‌ای از ساکنان شهر کشته یا مجروح شدند؛ این حمله متعاقب حمله‌هایی بود که در آوریل 1966، به این شهر صورت گرفته بود. مطابق داده‌های موجود، در 1363ش/1984م هنوز 691‘16 نفر از آوارگان در زیر چادر به سر می‌برند، اما امروزه بسیاری از آوارگان با مردم بومی شهر درآمیخته‌اند. جمعیت شهر اربد در 1986م به 150 هزار نفر رسید و تا 1993م به 385هزار نفر افزایش یافت. این شهر از لحاظ وسعت و جمعیت، پس از عمان و زرقا، سومین شهر بزرگ اردن به شمار می‌آید. 
شهر اربد به سبب برخورداری از موقعیت و شبکۀ راههای مناسب، کانون اصلی ارتباطی ـ مواصلاتی و مرکز بازرگانی و فعالیت صنعتی، حاصل‌خیزترین منطقۀ کشور به شمار می‌رود. این شهر پس‌از عمان، پایتخت کشور، بیشترین واحدهای صنعتی، و از جمله یک واحد ذوب آهن را در خود جای داده است. شهر اربد از 1976م دارای دانشگاه (دانشگاه یرموک) است. 
در قسمت غربی هستۀ نخستینِ شهر و در قسمت میانی شهر امروزی، بقایای آثار تاریخی یافت شده است. مسجد قدیمی شهر و چند آب‌انبار کهن در همین قسمت قرار دارند.آثار کهن موجود در این شهر را هم از نظر مصالح (سنگ بازالت) و هم از لحاظ تزیینات دارای ویژگیهای معماری حورانی دانسته‌اند. 
از بزرگان منسوب به این شهر حسن بن احمد، شروطی و محدث (د 762ق)؛ احمد بن سلیمان، فقیه و ادیب (د 776ق)؛ و یحیی بن عبدالله، مقری (د 922ق) را می‌توان نام برد. 
جمع‍ ‌(برآورد 1385ش/2006م): 382‘ 317 تن. * 

مآخذ

ابراهیم، معاویه، «فلسطین من اقدم العصور الی القرن الرابع قبل المیلاد»، موسوعۀ خاص، ج 2؛ بستانی؛ دباغ، مصطفى مراد، بلادنا فلسطین، بیروت، 1973-1985م؛ سوید، یاسین، «الاستراتیجیة العسکریة الاسرائیلیة»، موسوعۀ خاص، ج 6؛ صالح، حسن عبدالقادر، «الاوضاع الدیموغرافیة للشعب الفلسطینی»، موسوعۀ خاص، ج 1؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، قاهره، 1963م؛ نشاشیبی، ناصرالدین، در خاورمیانه چه گذشت، ترجمۀ م. ح. روحانی، تهران، 1357ش؛ نیز:

Beaumont, P., The Middle East, A Geographical Study, London, 1988; Britannica Book of the Year, 1988, 1995; EI1; EI2; Fisher, W. B., The Middle East, London, 1978; Grand Larousse ; Gubser, P., Jordan, Crossroads of Middle Eastern Events, London, 1983; Held, C. C., Middle East Patterns, London, 1989; Mansfield, P., The Middle East, A Political and Economic Survey, London, 1973; The Middle East Intelligence Handbooks 1943-1946, London, 1987; Nettleton Fisher , S. and W. Ochsenwald, The Middle East, A History, New York, 1990; Noth, M., «Beiträge zur Geschichte des Ostjordanlandes», Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins, Wiesbaden, 1951, vol. LXVIII; id, «Das Deutsche evangelische Institut…Lehrkursus 1954», ibid, 1955, vol. LXXI; id, «Das Deutsche evangelische Institut...Lehrkursus 1956», ibid, 1957, vol. LXXIII; Pauly ; Steuernagel, D. D., «Der Adschlun», Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins, Leipzig, 1926, vol, XLIX; Taylor, A., The Middle East, Newton Abbot, 1972; Weippert, H., Palästina in vorhellenistischer Zeit, München, 1988. 
عباس سعیدی